Testu iruzkina 1876ko uztailaren 21eko Legea

Legea sarrera eta 4 artikulutan banatzen da. Azteztuz gero, bi zati eta bi gai

nagusi bereiztu ditzakegu:

 Espainiako Gorteek Euskal Herriko foruetatik geratzen ziren azken

berezitasunak ezabatzen dituzte: zerbitzu militarra eta zerga salbuespena.

 Azken artikuluan legeak bidea irekitzen du Euskal herriari egokitutako

lege bereziren bat emateko, behar izanez gero eta Espainiako Gorteen

onespenarekin. Artikulu horrek kontzertu ekonomikoa iragartziz, Ondoren legearen lau artikulu azaltzen dira.

- Gorteetan moderatuak nagusi ziren, Cánovas del Castilloren

jarraitzaileak. 

- Alfonso XII.A Isabel II.Aren semea zen. Sandhursteko adierazpenaren

bitartez (Cánovasek idatzitako testua), Espainiak behar zuen errege

liberala izango zela agindu zuen.

1. Zatia (1,2,3. Art.) Euskal Herriko Foruen azken berezitasunak ezabatzen dira.

 1. Artikuluak dio Espainiako probintzietako guztiek (Bizkaitarrak,

Arabarrak eta Gipuzkoarrak barne; eta zalantzarik balego espreski

azpimarratzen da) derrigorrezko soldadutza egin behar dutela eta

Estatuko gastuetan lagundu behar dutela.

 2. Artikuluak azpimarratzen du euskaldunak behartuta daudela

armadara joaten,

 3. Artikuluak azpimarratzen du Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabako

probintzietako biztanleak beharturik daudela estatuak ezarritako zerga

guztiak ordaintzera,

2. Zatia (4. Art.)

Artikuluaren arabera, Euskaldunek konstituzioarekin bat egin dezaten,

gobernuak foru zaharretan zeuden legeak aztertuko ditu eta beharrezkoak

diren berezitasunak eman ala ez aztertuko du, Espainiako legeak urratu gabe

eta Gorteen onespenarekin....

Artikulu horrek kontzertu ekonomikoa iragartzen du. Helburua Euskaldunekin

adiskidetzea eta Berrezarkuntzaren Sistemara erakartzea da.

KOMENTARIOA (kanpo-analisia)

Testua ondo ulerzteko ezinbestekoa da bere inguru historikoan kokatzea.

Euskal Herriko foruen deusestapena III. Gerra Karlistaren ondorio zuzena izan

zen. Hortaz, garrantzitsua da gerra horren jatorria eta nondik norakoak azaltzea.

Espainiako I. Errepublika jarri zutenean karlismoaren aldekoak ugaritu ziren eta euskal herritarren enfrentamentua areagotu zen. Berriro Lehenengo Gerra karlistan ikusitako banaketa gertatu zen hiritar eta herritarren artean:

 Euskal Herriko herritar karlistek erlijioa goratzen zuten eta foruen alde

borrokatzeko prest zeuden, “liberal ateo”ek mehatxatzen zituztelako.

 Hiritarrek, 1. Gerra Karlistan izan zuten jarrera berdinaz, konstituzio

liberalaren legaltasunari eutsi zioten.

Carlos VII.A (Carlos María Isidroren iloba) erregegaitzat hartuta, karlistak berriro borrokan hasi ziren, Nicolás Ollo nafarra buruzagi zutela. Bide batez, azaldu

dezagun 3. Gerra Karlistaren bilakaera:

- Karlistek armada txikia eratu zuen eta euskal lurralderik gehiena kontrolpean hartu zuen ). Ondoren, estatu karlista berria eraikitzeko ahaleginean hasi ziren, 

- Orokietan galdu arren, karlistek ez zuten etsi eta Bilbo setiatu zuten baina hiriak gogor eutsi zion erasoari. Azkenean, karlistek

atzera egin zuten Ollo generala, etsaien kanoikada batek jota hil zenean.

- Gerrak aurrera jarraitu zuen. Baina orduan Errepublikaren amaiera izan

zen eta borbondarren monarkiaren berrezarkuntza etorri zen. Ondorioz,

Espainiako herritar konserbadoreek bizkarra eman zioten karlismoari.

- Laguntzarik gabe, karlistek atzera jo behar izan zuten eta, tarteka

garaipen bat edo beste lortu arren, apurka apurka muga zeharkatu eta

atzerriratu ziren. Horrela amaitu zen 3. Gerra Karlista eta, bide batez,

Euskal Herriko foru-sistema, azkenean Cánovas del Castillo eta berrezarkuntzaren sistema Euskal Herriko foruen deuseztapenaren erantzuleak izan ziren. Beraz, garrantzitsua da sistema

horren jatorria eta ezaugarriak azaltzea.

1874ko abenduaren 1.Ean, Alfonso XII.Ak (hamazazpi urte betetzean),

Sandhursteko akademia militarretik, Adierazpena Nazioari izeneko agiria

zabaldu zuen. Testuan Alfonsok Espainiako azazoen konponbidea monarkia

tradizionala berriz ezartzea zela zioen. Orduan, bera errege ona, katoliko eta

liberala izango zela prometitu zuen. Erregeak firmatutako dokumentua

Cánovas del Castillok idatzi zuen.

Cánovas del Castillok monarkia legaltasunez jarri nahi zuen; zoritxarrez, Martínez

Campos generala aurreratu zitzaion, Sagunton altxamendu militarra egin eta,

armen bitartez, Alfonso XII.A Espainiako errege aldarrikatu baitzuen. Armadaren

gehiena altxamenduari gehitu zitzaionez, errepublika galdu zen eta, seiurtekoa

gertatu ez balitz bezala, gobernu liberal moderatua berrezarri zuten.