Suitzako erliebea

IBERIAR PENINTSULAKO ERLIEBEA

LURRAREN GAINAZALEKO ERLIEBEA.
Erliebea lurralen gainazalak dituen formen multzoa da. Unitate morfoestrukturaletan antolatzen da, egitura geologikoa konbinatzetik sortuak. --Egitura: geologikoa erliebearen antolaera da. Litología eta barne-indarren lurrazaleko blokeak altxatzen, hausten, hondoratzen baituzte indarrok. --Modelaketa: deritzo kanpo-eragileek atmosférikoak, urak eta izaki bizidunak erliebearen egituran eraginari. Erliebea higatzen dute, materialak garraiatzen eta jalkitzen dituzte.

IBERIAR PENINTSULAKO ERLIEBEAREN EZAUGARRIAK. 3ezaugarri: --Zabalera handiak forma trinkoa Iberiar penintsulari, bai eta kosta zuzenek ere. Mugatu egiten du itsadoaren eragina barnera sartzea. --Batez besteko altitude handía, Suitza soilik baitu handiagoa Europan. Mendikate handiak izateari eta goi-lautadak izateari zor dio ezaugarri hori. --Inguruko erliebea menditsua izateak itsasoaren eragina oztopatzen. Alde handiak itsasertzaren eta barrualdearen artean.

UNITATE MORFOESTRUKTURALA:MOTAK A) Zokaloak primarioan eratutako lautadak eta goi-lautadak. Sortutako mendikateak higadurak lautzearen ondorioz. Arroka oso gogorrak, granitoa eta arbela. Erliebe horizontalak orokorrean. Penintsularen mendebaldean. B) Antzinako mendiguneak era tertziarioan eratutako mendiak. Orogenesiaren presioak eragindako altxamendu ondorioz. Forma biribilak eta gailur lautadak dituzte. Erdialdeko sistema eta Galiziako mendigunea. C). Tolestura mendikateak tertziarioko alpetar orogenesian sortutako mendi-goraguneak. Itsasoak jalkitako sedimentuak oinarri hartuta eratuak. Kareharriak funtsean, plastikoak dirá. Aldapa handiak eta forma malkartsuak. --Tarteko mendikateak: itsasoak jalkitako materialak oinarri hartuta eratuak. Iberiar Sistema. --Mendikate alpetarra: itsas fosa jalkitako materialak oinarri hartuta eratu. Bultzada eraginez, tolestuak eratzen dirá. Tontirrak eta haranak txandakatzen. Pirinioak. D) Arro sedimentarioak tertziarioan eratutako eremu. Buztinezko eta kareharrizko sedimentuekin. Egitura horizontalak. Aldapatsuak. --Zokalo arroak: Alpetar orogenesian presioaren eraginez sortu. Duero. --Sakonune prealpetarra: Mendikate alpetarren bi aldeetan kokatuta. Ebro.  IBERIAR PENINTSULAREN BILAKAERA GEOLOGIKOA. Penintsularen erliebea garai orogenikoak eta barealdigaraiak txandakatu dira. Higadurak eta sedimentazioak nagusi. 1) Era arkaikoa eta primarioa --Arkaikoa Galizia, erdialdeko sistema, toledoko mendiak eta sierra morena. --Primarioan, material silizeoz osatuta, granito arbela eta kuartzita. Katalunia-balear mendigunea, ebroko mendigunea eta mendigunea betikoa. 2) Era sekundarioko barealdia. Era sekundarioa Mesozoikoa higadura eta sedimentazioa ezaugarri nagusitzat izan zituen garaia izan zen. 3) Era tertziarioa eta alpetar orogenia tertziarioan alpetar orogenia aldaketa handiak. A) Mendikate alpetarrak altxatu ziren Pirinioak eta Mendikate Betikoak sortu. B) Sakokune prealpetarrak eratu ziren Ebroko sakonunea eta Guadalquivir sakonunea. Hasieran biak itsasoa hartuta. C) Iberiar goi lautadari alpetar orogenesiak eragin. Mendebalderatz inklinatuta egotera igaro zen, ibai gehienak Atlantikorako noranzkoa hartu zuten. Ekialdeko era hegoaldeko mendi-hegalak eratu, kantauriar mendikatearen zatia, Iberiar sistema eta sierra morena. Iberiar goi lautadako material paleozoico zurrunez osatuta era hausturak eta failak izan zituen. 4) Era kuaternarioa fenomeno nagusiak glaziarrak era ibai-terrazak A) Glaziarrak mendikate garaienei eragin. Pirinioak eta sierra Nevada. Bi motatakoak: --Zirku glaziarrak haranen buruetan izaten diren izotz pilaketak. Hormako arrokak hausten dituzte, forma malkartsuak eta aintzira txikiak sortu. --Haran glaziarra izotz ibaiak dira. Izotza haranean behera hedatu. Alpil edo U forma ematen diote. B) Ibai-terrazak ibaien bazterretan kokatutako zerrenda lauak eta garaiak dira. Kuaternarioko klima-aldaketek sortutakoak. Duero tajo Guadiana eratutakoak. IBERIAR PENINTSULAKO ARROKA-EREMUAK ETA ERLIEBE MOTAK. 3 eremu daude: silizeoa, kareharrizkoa, buztintsua. Bakoitzean erliebe edo modelatu mota desberdinak sortzen ditu. 1) Eremu silizeoak kanbriaurreko eta Primarioko antzinako arrokak. Mendebaldean daude. Arroka ugariena granitoa, kristalinoa eta zurruna. Erliebe granitikoa mota hauek sortzen ditu: --Urak granitoa kimikoki eraldatzen, granitoaren kristalak, harea arre-horixka bihurtzen da. --Diaklasen edo hausturen bitartez eraldatutakoan sortzen diren formak. 2) Kareharrizko eremuak kokapenari dagokionez, gora jarritako Z baten forma dute Euskal mendietan. Arroka nagusia kareharria. A) Lapiazak tabike gutxi-asko zorrotzek bereizitako ildoak eta zuloak. B) Arroilak karkabak haran estuak era sakonak dira C) Poljeak sakonune luzeak dira, hondo horizontalak. Isurialde malkartsuz inguratuta. D) Dolinak edo torkak ura gelditzen den lekuetan eratzen diren sakonune handiak dira. Era askotako formak. E) Haitzuloak ura infiltratu. Kareharrizko eremuetako pitzaduretan galeriak eratu. F) Leizeak lurgaina lurpeko galeriekin irekigune estuak. 3) Eremu buztintsuak tertziarioko eta kuaternarioko arroka. Arroka nagusia buztina. Erliebe horizontalak. Landazabalak edo lautada uhinduak egitura horizontalak ebakitzen eta bereizten dituztenean eratzen dira. Karkabak eta badlands garai lehor eta beroekin txandakatzea, landare babesik gabeko eremuak. 4) Higadura diferentzialak eragindako erliebea. 3eremuetan, geruzen kokapenaren araberako erliebeak sortzen ditu. A) Erliebe horizontala estratu horizontala. Plataforma horiei páramo, mahai, zabalaldi edo alkarria deritzo. Muinoaurre edo mendixka bihurtzen dira. B) Erliebe aldapatsua edo monoklinala geruzen makurdura leuna denean era material gogorrak bigunekin txandakatzen direnean, ibaien higadurak  aldapaz osatutako erliebea sortzen du. C) Erliebe tolestua --Appalache-erako erliebeak tolestura gogorrak eta bigunak txandakatuta dituzten antzinako mendikate hertziniarretatik eratzen dira. Sierra morena. --Erliebe juradikoa tolestura antiklinalez eta sinklinalez. Gogorrak eta bigunak. Pirinioak.IBERIAR PENINTSULAKO ERLIEBEAREN UNITATE MORFOESTRUKTURALA. Iberiar goi-lautadaren inguruan antolatzen da. Bi zatitan bereizitako lautada garai, iparraldekoa eta hegoaldekoa. 1) Iberiar goi-lautada ordoki garaia da, primarioan sortu. Tertziarioan, alpetar orogeniak guztia deformatu eta suntsitu zuen. 3unitate bereiz: A)
Antzinako zokalo paleozoikoa mendebaldean, erliebea penelautadaz edo uhin oso lehuneko gainazalez dago osatuta. B) Iberiar goi-lautadaren barneko mendilerroak erdialdeko sistema eta toledoko mendiak. Tertziarioan eratu. Mendilerroen arrokak jatorrizkoak, granitoa. Forma biribilduak eta tontor lauak. C) Iberiar goi-lautadaren barneko arro sedimentarioak iparraldean eta hegoaldean. Tertziarioan eratu. Estratu bigunak beheko aldean eta gogorrak goiko aldean. 2) Iberiar goi-lautadaren ertz menditsuak era tertziarioan. Itsasoak jalkitako materialak tolestu zirenean. A) Galizia-Leongo mendigunea tertziarioan, material paleozoikoa, garaiera txikiko mendi biribilduak. Cabrera. B) Kantauriar mendikatean bi zati, mendebaldeko aldea, Asturiasko mendigunea eta ekialdeko aldea, Kantauriar mendikatea. C) Iberiar sistema tarteko mendikatea, tertziarioan. Sekundarioko materialak tolestu zirenean. Kareharria. Arroka paleozoikoz eta arroka buztintsuz osatutakoak. D) Sierra Morena tertziarioan eratu. Es da berez mendikatea. Arroka paleozoikoak. 3) Iberiar goi-lautadaren kanpoaldeko sakonuneak Forma triangelukoak. Tertziarioan eratu mendikate alpetarrekin. Poliki-poliki hondoratu. Gaur egun horizontalak. A)Ebroren sakonunea pirinioekiko paralelo. Era askotako erliebe-formak sortu, gogortasunaren eta klimaren lehortasunaren arabera. B) Guadalquivirreko sakonunea. Mendikate betikoekiko paralelo. Sierra morena eta ozeano atlantikoaren artean. Buztina nagusi direnez, erliebea uhinduz osatuta. 4) Iberiar goi-lautadaren kanpoaldeko mendikateak tertziarioko alpetar orogenesian. Kareharria nagusia. A) Pirinioak egitura konplexua. Ardatza antzinako akitaniako mendigune hertziniarra, Aneto. Pirinioaurreak eremu axialaren hegoaldean, Tertziarioko alpetar orogenesian eratu. Erdialdeko sakonunea luzea eta estua, mendilerroak bereizten ditu. B) Euskal mendiek pirinioaurreak luzatzen dituzte. Forma leunak eta altitude moderatua. Kareharrizko arrokak, arroka paleozoikoa. Gorbea. C) Kataluniako kostaldeko mendikatea pirinioetako ekialdeko, eremu bolkanikoak, material paleozoikoak. D) Mendikate Betikoa --Mendikate penibetikoak kostarekiko paralelo. Veleta --Mendikate subbetikoek barnealdean. Cazorla --Sakonune Intrabetikoa, penibetikoen eta betikoen artean.  IBERIAR PENINTSULAREN KOSTAKO ERLIEBEA Kostak nahiko zuzenak. Itsasoa oso gutxi sartzen da barnealdera. 1) kostako erliebearen formak --Lurmuturrak itsasoan barneratzen diren kostaren irtengune handiak. --Golkoak eta badiak kostan barrena itsasoan egiten dituen sargune zabalak. --Itsaslabarrak itsasertseko malkarrak, maldatsuak, itsasoaren higaduraren ondorioz sotuak. --Hondartzak harezko edo harri-kiskorreko eremu lauak eta aldapa gutxikoak. --Marearteko zabalguneak itsas mailatik gora geratutsko kostarekiko paralelo diren itsas higadura plataformak. --Padurak lokatzeko lautadak, badia baxuetan eratu. --Dunak hondarrezko kostetan egon ohi diren hareazko tontorrak. 2) Atlantikoko Kostak 3eremu bereizten dira. A) Kantauri itsasoko kosta zuzen samarra da. Matxitxako lurmutur era bizkaiko golkoa. Nerbioi itsasadarra laburra eta estua. B) Galiziako kosta artikulatuena. Itsasadarrak sartzen dira ibai-haranetan zehar. Finisterre lurmuturra. C) Andaluziako kosta atlsntikoak golko handiak, Cádiz. Lurmuturra, tarifa. Dunak, Doñana. 3) Mediterraneoko kosta 3eremu bereizten dira A) Kosta penibetikoa Tarifa eta Gata lurmuturraren artean. Nahiko zuzena. Kosta baxuko zatiak B) Levanteko kosta Gata lurmuturratik Ebroren deltaraino. Badiak eta Golkoak, Valentzia. Ugariak dira hondartza handiak eta hareatsuak. C) Kataluniako kosta Ebroren deltatik Frantziako mugara.