Santoñako ituna

8.2 Gerra Euskal Herrian. 1 Konspirazioa eta altxamendua

1936ko uztailaren 17an hasi zen espainako Gerra zibila, Franco jeneralaren indarrak Afrikan altxatu zirenean. Gazteiz eta íruñako Militarrak altxatuen alde agertu zire, Bilbokoek Errepublikarekin bat egin Zuten eta Donostian dudazkoa izan zen egoera. Nafarroan altxamenduak babes Zibila garrantsitsua izan zuen. 

2. Gerra Gipuzkoan (1936)

 Juntas de Defensa batzordea sortu ziren Lurraldea defendatzeko, Herri Fronteko alderdiek gidatua. Batetik Donostiako Zenbait puntu altxatuen esku zeuden, bestetik, Carrasco eta Vallespin koronelen Aginduetara. Militarrek, Jakinik Fronte Popularreko partaide ugari Gasteizerako bidean zeudela Kuarteletatik irten ziren eta faxista talde batzuen laguntzarekin, tiroka Donostiara ailegatu ziren. Herritarrek armadari aurre egin zioten, arma Eskasekin  baina egundoko kuraiarekin, barrikadek eraikitzen. Kale borroka Horretan, anarkistak nabarmendu ziren. Gainera Gobernu militarra, Kasinoa eta Hotela hartzeko Xauen kanoiontzia erabili zen. Kapitaina Kontxako badiara Joatera behartu zuten eta kasinoa eta gobernu militarra bonbardatzen hasi zen Errenditu arte. Beraz, soldadu eta faxistek Loiolako kuarteletara itzuli behar Izan zuten eta setiatuta geratu ziren.  Hauek menperatzeko hegazkin zahar Bat erabili zen, biplano kaskar bat, 20 kiloko bi bonba. Errepublikaren alde aginte berri bat Eratu zen, Defentsa batzordea.
Honek ardura guztiak hartu zituen: Lehengaiak eta elikagaiak hornitzea, garraioa, komunikazioa, eta abar baina Batzorde horren betebehar nagusia Nafarroatik iristen zenari aurre egitea izan Zen. Armada frankistak maila Logistikoan eta armen aldetik nagusitasuna osoazuen.
Matxinatuek Agintari militar ugari zituzten:
Mola, Beorlegi, Ortiz de Zarate. Beste aldean, Herritik sortutako buruzagiak, guda aferetan formaziorik ez zutenak:  Errandonea,  Likiniano, Alberdi. Bestalde, Gipuzkoari airetik, Itsasotik eta lurretik eraso zioten frankistek. Hainbat gerraontziek Donostia, Guadalupe gotorlekua eta Irun behin eta berriro bonbardatu zuten. Eta Italiak Frankistei emandako hegazkinek hiri nagusiak erasotzen zuten. Irailaren hasieran, San Martzial Gotorlekua hartuta Gipuzkoa arrisku larrian zegoen. Mugaz bestaldera ihes egin Zutenek amorruz ikusi zituzten Hendaiako geltokian geldiarazita zeuden armez Betetako bagoiak.
Alemaniak eta Italiak frankistei armak eta hegazkinak Ematen zizkieten bitartean, Frantziako Gobernuak, Esku Ez Hartzeko Komite Zelakoak plazaratutako erabakiak baino lehenago, Espainiako Errepublikak Erositako armak ez zituen pasatzen uzten. Irun irailaren 5ean galdu zen, baina Hiria utzi baino lehenago, azken miliziano anarkistek su eman zieten kale Nagusiei. Europarekin zegoen pasabide eta muga galdu zen: ordutik aurrera Itsasoa zen lotura bakarra laguntza jasotzeko, eta frankistek menderatzen zuten Itsasoa. Frankistak irailaren 13an Donostian sartu ziren. 

3. Gerra Bizkaian

Frankisten presioa lasaitu egin zen. Bitarte hartan, Eusko jaularitza euskal armada bat sortu zuen, Eusko Gudarostea. Frankistek Jose Ariztimuño hil zuten eta 15 apaiz baita ere. Egun Horietan Autonomi estatua eta Eusko jaularitza eratu zen eta Jose Antonio Lehendakari iendatu zuten.Eusko jaularitzak 40000 soldaduko armada egituratu zuen, Eusko Gudarostea araman parte hartu. Armadak antolzen hasi zen, armen erosketak, itsasontziak birmoldatu eta abar. Armada kpurua frankisten parekoa baina artilleria eta hegazkinik gabekoa. 1937 Matxinada gogorra hasi. Frankistek alemanen condor legioaren eta italien Faxisten abiazioa eta eusko gudaroestak baino askos artilleria, soldau¡du eta Hegazkin zituen. Martxoan Durangon ia 12.000 bonba bota zituzten herri osoa suntzituz. Apirilaren 26an Gernika bonbardeatu zuten. Gehienak hegazkin alemaniarrak ziren. Etxeen %75 Suntzituta geratu ziren. Burdinezko Hesia zen Bizkaian geratzen zen asken defentsa. “Burdinazko Hesia” apurtzeko gudu gogorrak egin ziren Lemoa Mendian; hura beretu ondoren iparraldetik eta ipar-ekialdetik gainditu zuten Hesia, eta Bilboko mendiak hartu zituzten . Hesiak hegazkinen erasoari aurre Egiteko defentsarik ez zuenez, matxinatuek erraz gainditu zuten Bizkaiko hiriburua Defenditzeko asmoz eraiki zen gotorleku hura. Lurraldea Galdu ondoren, Euskal Gobernuak eta Gudarosteak Kantabria aldera aldegin zuten, Errepublikak irauten zuen lurretara joan eta handik borrokan jarraitzeko Asmoarekin. Abuztuaren 21ean akordio batera iritsi ziren buruzagi Nazionalistak eta Roatta, Volontarie italiarren jeneral nagusia. Akordioaren Arabera bi armadek honako puntu hauek bete beharko zituzten. Euskal Armadaren Aldetik: 1. Erresistentziarik gabe Santoñako eskualdeaz jabetuko ziren Italiako Legionarioak, eta armak eta materiala haiei emango zizkieten; 2. Jabetutako Eskualde honetako ordenu publikoari eutsiko zioten; 3. Laredo eta Santoñan Zeuden atxilotuen bizitza eta askatasuna bermatuko zaie. 

4 Ondorioak: errepresioa gerra garaian eta gerra ostean

Gerraren amaierak ez zuen bakea ekarri, garaipena baizik. Baliorik gabe Geratu ziren Errepublikako gobernu guztiek eginiko legeak. Euskal Herrian, Beste lurralde batzuetan bezala, errepresio gogorra bideratu zen erregimen Berriari leialtzat hartzen ez ziren guztien kontra. Gobernu leialari emaniko Laguntzaren ordainetan, Francok bertan behera utzi zuen Kontzertu Ekonomikoa Bizkaian eta Gipuzkoan. Euskal Herrian, eliza ere errepresioa jasan izan Zutenen artean egon zen. Halatan, 16 euskal apaiz fusilatu eta Araban, Bizkaian Eta Gipuzkoan, 1.900 pertsona.Nafarroan errepresio bortitza izan zen, euskal Nazionalistek eta Herri Frontearen aldekoek indarra zuten aldeetan.