Primeiras Décadas do Século XX en España: Crises e Cambios

Primeiras Décadas do Reinado de Afonso XIII

O desastre de 1898 significou o final da conciencia que se tiña en España de ser unha das grandes potencias de Europa, o que xera un sentimento de crise nacional e a necesidade de rexeneración do país. Neste ambiente iníciase o reinado de Afonso XIII en 1902, que herdaba o réxime liberal parlamentario da Restauración e toda a problemática. Este réxime baseábase en dous partidos, liberal e conservador, que se alternaban no goberno a través de eleccións manipuladas polos caciques. Destacan xefes de goberno como Canalejas e Maura.

A industrialización recibe un considerable pulo en Cataluña, País Vasco e Madrid, o que provoca o auxe da burguesía e o crecemento do proletariado urbano. Os problemas dos gobernos foron:

• Sentimentos nacionalistas de Cataluña, encamiñados a chegar a acordos coa autonomista Lliga Catalá de Francesc Cambó.
• O Exército, moi sensible ás críticas tras o fracaso de 1898 e necesitado dunha misión que lle devolvese prestixio.
• O problema de Marrocos. Na Conferencia de Alxeciras de 1906 asignóuselle a España un protectorado no norte de Marrocos, o que provoca a rebelión de parte da poboación contra o dominio español.
• O movemento obreiro e unha oposición de esquerda que non encaixaban no sistema caciquil.
• O terrorismo anarquista que actúa contra políticos e contra o empresariado de Barcelona, o cal responde formando escuadras armadas contra terroristas.

As principais crises que afronta o goberno foron os sucesos da Semana Tráxica de Barcelona en 1909. A Primeira Guerra Mundial, onde España estivo neutral, produciu beneficios económicos para o país, xa que vendeu armas e uniformes aos aliados. Incrementáronse as reservas de ouro. Remata o conflito e tamén a posición vantaxosa. En 1917 prodúcese unha crise que amosa a fraxilidade do sistema da Restauración con manifestacións como:

• O Exército peninsular adopta posicións reivindicativas formando Xuntas de Defensa como protesta polos rápidos ascensos na guerra obtidos por oficiais que servían en Marrocos.
• A Asemblea de Parlamentarios: catalanistas, liderados por Cambó, reunen en Barcelona unha asemblea de parlamentarios na que se solicita a convocatoria de eleccións a Cortes constituíntes que modificasen o sistema político vixente e a concesión de autonomía para Cataluña.
• Ten lugar unha folga xeral revolucionaria que afecta a Asturias, Cataluña e País Vasco.

A Guerra de Marrocos termina sendo decisiva para a caída do sistema constitucional herdado da Restauración:

• En 1921 culminan os fracasos do Exército español para someter aos rebeldes marroquís co Desastre de Annual, no que morren máis de 9000 soldados españois.
• En 1923 realízase unha investigación parlamentaria para establecer responsabilidades do desastre. Rumoréase que o rei podía estar implicado nel.
• Os conflitos sociais, o descontento político e o desgaste militar provocado pola Guerra de Marrocos levan o xeneral Primo de Rivera a dar un golpe de Estado e implantar unha ditadura militar que é recibida con alivio por moita poboación como solución aos problemas.

Ditadura de Primo de Rivera

Tras o golpe de Estado, Afonso XIII autoriza o xeneral Primo de Rivera a formar goberno e disolvéronse as Cortes. Así remata o sistema constitucional da Restauración e España súmase a países de Europa que adoptaban formas de goberno ditatoriais. Acontecementos:

• Fin da Guerra de Marrocos tras o vitorioso desembarco de Alhucemas en 1925, no que destaca a actuación da Lexión na cal sobresae Franco.
• Inspirándose no modelo italiano de Mussolini, Primo de Rivera ordena a realización de obras públicas, entre as que destacan a mellora de estradas. Tamén se reproduce o sistema corporativo italiano para tratar de acabar coas folgas e cos enfrontamentos entre patróns e obreiros.
• Lograse certo desenvolvemento económico baseado na intervención do Estado na economía e a creación de grandes empresas monopolísticas estatais como CAMPSA e Telefónica.
• En Cataluña chegouse a unha situación extrema de conflitividade social que se resolveu restrinxindo as liberdades políticas e empregando a fondo os recursos militares e policiais dispoñibles para acabar co terrorismo anarquista.

En 1929 tiveron lugar a Exposición Universal de Barcelona e a Exposición Iberoamericana de Sevilla, que non poden ocultar o declive do réxime de Primo de Rivera e o inicio da depresión económica en España. A oposición á ditadura aumenta cando o xeneral pretende perpetuar o seu goberno. Para iso crea un partido político e consegue o apoio de diversos sectores sociais. A caída de Primo de Rivera en 1930 foi propiciada pola arbitrariedade do goberno, a perda de apoio do rei e do Exército, e o descontento de intelectuais e da sociedade española.

Caída da Monarquía

En 1930, Afonso XIII intenta restablecer o sistema constitucional da Restauración, pero a monarquía estaba moi desprestixiada e grupos republicanos comezan a unirse para derrocar o rei.

A eles sumáronse algúns intelectuais. Grupos políticos partidarios da república asinan o Pacto de Donostia no que se comprometían a implantar a república en España.

En abril de 1931 celébranse eleccións municipais en toda España e triunfou a coalición republicano-socialista. O rei abandona o país e o 14 de abril proclámase a II República. Este feito supón unha grande oportunidade: a posibilidade de establecer un auténtico sistema de goberno democrático en España. Algunhas circunstancias fundamentais que veñen canda a implantación do novo réxime son as seguintes:

• A vitoria electoral dos candidatos republicanos prodúcese nas cidades, das que a poboación estaba á marxe da influencia dos caciques. Estes sofren unha derrota e o sistema que mantiñan comeza a quebrarse, pese ao control que teñen sobre o medio rural.
• Por primeira vez as eleccións vense acompañadas dunha gran mobilización de masas urbanas, o que se traduce nunha politización da vida cotiá.
• O revés sufrido por forzas políticas tradicionais provoca a euforia dos grupos republicanos máis radicais, que emprenden unha campaña de queima de templos e conventos.

II República (Reformista)

Tras a proclamación da II República fórmase un goberno provisional que incluía numerosos intelectuais, e do que o obxectivo seguía sendo a rexeneración do país, pero esta vez mediante a modernización e a instauración da democracia. Para proporcionarlle á República unha Constitución convocáronse eleccións a Cortes constituíntes en xuño de 1931 nas que triunfaron republicanos e socialistas.

Promúlgase a Constitución de 1931 que definía España como república de traballadores de todas as clases. Á fronte desta atopábase un presidente elixido por 6 anos. As Cortes estarían asinadas por unha cámara elixida mediante sufraxio universal. Establecíase a separación entre Igrexa e Estado. O primeiro presidente da República foi Niceto Alcalá Zamora. Fórmase un goberno de esquerdas presidido por Manuel Azaña. Reformas:

• Concesión de autonomía a Cataluña. Dende finais do século XIX existía un crecente sentimento rexionalista que rematou sendo desbordado por unha conciencia nacionalista contraria ao modelo de Estado centralista liberal español.

A República dota a Cataluña de institucións propias de autogoberno, dentro do conxunto de España, mediante a concesión do Estatuto de Autonomía de 1932. Nacionalistas de Esquerra Republicana controlan a Generalitat.

• Reforma militar. O Exército español contaba cun número excesivo de oficiais dende a derrota de 1898. Isto induce a establecer un xuramento de fidelidade á República para militares e a posibilidade de acceder á xubilación anticipada para aqueles que non quixesen prestar o xuramento debido á ideoloxía monárquica. Así reduciuse o exceso de mandos militares. Tamén se ordena pechar a Academia Militar de Zaragoza, co director Franco agraviado.
• Reforma relixiosa. O goberno republicano continúa a política liberal do século XIX co obxectivo de reducir o poder da Igrexa. Prohibíuselles exercer o ensino ás ordes relixiosas e retiráronselles contribucións económicas do Estado. Tamén foi disolta a Compañía de Xesús. Esta decisión obedeceu ao interese do Goberno por fomentar o laicismo no sistema educativo, no cal os xesuítas tiñan grande influencia.
• Reforma agraria. O campo español arrastraba unha serie de problemas respecto da propiedade da terra:
  • Minifundismo en zonas do norte onde o reducido tamaño das propiedades as facía insuficientes para garantir a subsistencia dos seus donos.
  • Latifundismo na metade sur da península o que significaba que as terras estaban nas mans de grandes propietarios e que a maioría da poboación rural atopábase constituída por xornaleiros sen terra, que traballaban uns meses ao ano percibindo salarios baixos. O caciquismo estaba arraigado e moitos terratenentes eran absentistas.
  • Subarrendo de terras por parte de intermediarios, que especulaban arrendando terras a baixo prezo e llas volvían arrendar a prezo maior aos campesiños.

Para mellorar a situación tomáronse medidas como a reforma agraria, que establece a expropiación de latifundios e outras terras para repartilas entre campesiños, que así deixarían de seren xornaleiros para converterse en pequenos propietarios.

Reforma educativa. A influencia de intelectuais nos primeiros gobernos republicanos explica a importancia das medidas tomadas en materia educativa:

• Apostouse por un ensino laico, libre da influencia da Igrexa, que adopta como modelo a Institución Libre de Ensinanza.
• Créanse novos colexios e institutos.
• Dignificouse a situación do profesorado mellorando os salarios.
• Desenvolvéronse centros de formación do profesorado e potenciouse a Xunta para a Ampliación de Estudos.
• Levouse a cultura ao medio rural a través das chamadas misións pedagóxicas nas que destacou Federico García Lorca.

Todas as medidas amosaban a ambición reformista da II República española, pero ao seren tan profundas, realizadas en pouco tempo e de forma simultánea, o novo réxime creou moitos inimigos que viron ameazados os seus intereses. Esta situación debilitaron o Goberno que perdeu as eleccións de 1933.