O mundo rural e a lingua galega

LÉXICO// O MUNDO RURAL

Tarefas agrícolas (verbos): arar, degullar, sachar
Cultivos (substantivos): trigo, patacas, fabas

DEFINICIÓNS:

- Lagar: construción que contén os elementos precisos para a elaboración de viño, aceite...

- Agro: extensión de terreo cultivado; eido.

- Horta: terreo de pouca extensión onde se cultivan fundamentalmente verduras, legumes e hortalizas, e tamén nalgúns casos árbores froiteiras.

- Eira: sitio chan próximo á casa, feito de terra firme ou de pedra, onde se mallan os cereais, se botan a secar os legumes etc.

- Palleira: lugar onde se garda a herba seca ou a palla; os apeiros e o carro.

EXPRESIÓNS:

- Quen non ten que facer sacha os nabos - facer cousas inútiles.

- Estar na horta e non ver as verzas - non decatarse de nada

- Andar a paso de boi - andar con lentitude.

- Traer ao rego a alguén - convencer

- Querer o sol na porta e a auga na horta - querer todo o bo

- Poñer o carro diante dos bois - facer as cousas ao revés.

COMUNICACIÓN

A COHESIÓN

É a propiedade mediante a cal se relacionan todos os elementos que forman un texto e as ideas que se expoñen. O texto está formado por: palabras, frases, oracións, parágrafos e todos aparecen conectados por: pronomes, preposicións, conxuncións... Por iso un texto está cohesionado. Os principais procedementos de cohesión do texto son:

Procedementos léxicos:

A repetición léxica: consiste en empregar unha mesma palabra en varios enunciados para relacionalos entre si. Tamén se poden repetir elementos morfosintácticos (un mesmo tempo verbal) ou fónicos (entoación nun texto).

A substitución: dunha palabra por outras equivalentes: sinónimos (balón/pelota), hiperónimos (can, animal), metáfora (balón/esférico), metonimias (persoas/almas), paráfrases (desde a túa casa / o lugar onde vives). Deste modo reitérase o significado dun elemento e mantense a unidade temática, pero evítanse as excesivas repeticións.

Procedementos gramaticais:

A anáfora e a catáfora: para non ter que repetir palabras

- Anáfora: fai alusión a un nome ou frase que vai antes no discurso.

- Catáfora: despois no discurso.

Conséguense mediante:

- Pronomes persoais: A nena parece moi contenta. Ela está rindo. (anáfora)

- Pronomes demostrativos: Isto é o que che digo: non comeremos patacas se non chove. (catáfora)

- Adverbios: Aquí estáse moi ben. Esta praia é marabillosa.

A elipse: é a supresión dalgún elemento linguístico que se sobreentende porque xa apareceu antes.

OS CONECTORES TEXTUAIS

Son as palabras (preposicións, conxuncións, adverbios, locucións) que enlazan partes do texto facilitando deste modo a súa comprensión.

- Orde e tempo: en primeiro lugar, por último, antes,...

- Explicación: é dicir, isto é, ou sexa, deste modo...

- Exemplificación: así, por exemplo, noutras palabras...

- Adicion ou suma de ideas: tamén, e, ademais....

- Causa: porque, por iso, debido a, xa que...

- Consecuencia: por tanto, en consecuencia, entón, daquel....

- Conclusión: en resumo, en conclusión....

- Oposición de ideas: pero, porén, non obstante, en cambio...

- Condición ou hipótese: se, se cadra, talvez...

- Recapitulación: en resumo, en suma...

- Comezo do discurso: para comezar, primeiramente, ante todo...

- Peche do discurso: por último, finalmente, en fin...

Campo léxico: conxunto de palabras que están relacionadas entre si porque se refiren ao mesmo tema e poden ser de diferentes categorías gramaticais (substantivos, adxectivos, verbos...). Ex.: xardín: flor, rosa, planta, verde, xardineiro....

Campo semántico: conxunto de palabras que comparten unha parte do seu significado e pertencen á mesma categoría gramatical. Ex.: campo flores: rosa, caravel, margarida...

ORTOGRAFÍA

PALABRAS CON H E SEN H

O h é un grafema que non se pronuncia, é dicir, non corresponde a ningún fonema. As palabras escribense con ou sen h dependendo da súa orixe.

- Así, inchar

Levan h:

- Comezan cos prefixos hect(o)-, hemi-, hiper-, hidr(o)

- Harmonía, hasta, hedra, helmo, hindú, hucha, Helena e Henrique.

- As interxeccións ah!, eh!, uh!, oh!, boh!, bah!

Levan h intercalado:

- Todas as formas dos verbos prohibir, exhibir, cohibir, exhortar, inhibir.

- Adhesivo, coerente, filharmónica, inherente, veniculo, transhumante, deshabitar, deshonesto, inhábil, deshonra...

Non levan h:

- Achar, aí, alelí, ata, baía, ermida, exuberancia, inchar, irmán/irmá, oco, ala!, ola!, ombreiro-ombro, orfo, óso, ovo, truán, úmero, urna...

PRONOME ÁTONO

→ Polo xeral van despois do

verbo ligados á forma verbal (posición enclítica): chamounos.
→ Pero hai casos nos que o pronome vai antes do verbo (posición proclítica):
- En oracións negativas introducidas por un adverbio, pronome ou conxunción negativos (nunca, non, ninguén, xamais...): Nunca o vin.
- Oración iniciada por particula interrogativa, exclamativa ou desiderativa: Que lle preguntaches?, ou outra palabra: Deus cho pague!
- En oracións subordinadas: Ela explicoume que llo contou onte.
- Verbo vai precedido por determinados adverbios (xa, aínda, mesmo, sempre, tamén..)
- Cando o verbo vai precedido por indefinido ninguén, nada, ningún, alguén, algo, ambos/as, bastante, calquera, mesmo, todo, todos/as
→ Cos infinitivos e xerundios xeralmente van pospostos: Tes que apurar para rematalo xa.
Se forman parte dunha perifrase hai que ter en conta:
Perífrase de infinitivo.
- pode ir co verbo auxiliar (tendo en conta as regras anteriores) ou co verbo auxiliado.
Hei levarvos/ heivos levar
Perífrase de xerundio.
- vai co verbo auxiliar ou detrás do auxiliado. Ándanlle facendo / Andan facéndolle.
Perífrase de participio.
- O pronome vai sempre co verbo auxiliar: Téñollas dado a miúdo.
Un pronome átono nunca pode comezar unha oración ou ir despois de pausaç

LINGUA E SOCIEDADE
OS DEREITOS LINGÜÍSTICOS. O GALEGO E AS LEIS
Os dereitos lingüísticos:
- A maioría dos países do mundo son plurilingües. Para asegurar os dereitos lingüísticos, os Estados adoptan medidas lexislativas dirixidas a protexer e fomentar as distintas linguas da comunidade.
- En 1996, a UNESCO proclamou a Declaración Universal dos Dereitos Lingüísticos, que recoñece o dereito de usar a lingua propia, a nivel individual e colectivo. Esta declaración parte de que:
            - todas as linguas son iguais
            - defende a diversidade cultural e linguística
            - respecto e pleno desenvolvemento de todas as linguas.
- A ela súmanse a Carta dos Dereitos Fundamentais da Unión Europea (2000) e a Carta Europea das Linguais Rexionais e Minoritarias (1992) para garantir a presenza normal de todas as linguas en áreas como educación, vida social...
A lexislación sobre a lingua galega:
 - Constitución Española (1978).
 - Estatuto de Autonomía de Galicia (1981).
 - Lei de Normalización Lingüística (1983) e Plan Xeral de Normalización (2004).
Estes textos sentan as bases para a normalización da lingua mediante actuacións en:
- Acción institucional exercida polo poder político: Estado, Xunta de Galicia, Concellos.
- Acción colectiva ou social: asociacións cidadás, deportivas, empresas privadas... (iniciativas para fomentar espazos de uso do galego)
- Acción individual: o compromiso persoal de empregar a lingua galega en calquera situación (familia, amigos, redes sociais...).
Niveis de competencia e uso
- O galego encóntrase na actualidade nunha situación máis vantaxosa que en outras épocas: oficialidade, presenza na Administración, no ensino, na cultura...
- A maioría de cidadáns galegos recoñecen unha boa competencia na capacidade de comprensión e expresión.
- Hai unha maioría favorable ao uso do galego, pero detéctase unha tendencia cara ao bilingüismo. Descende o número de galegofalantes habituais entre a xente máis nova...
- O achegamento á lusofonía abre novos camiños para a nosa lingua.

LITERATURA// POESÍA 1936/1975
GALICIA ENTRE 1936 E 1975
- O 18 de xullo de 1936 prodúcese a sublevación militar contra o goberno da República e comeza unha guerra que finaliza en abril 1939 coa instauración da ditadura franquista.
- Nesta época levouse a cabo unha forte represión da lingua galega. Aínda que a maior parte da poboación continuou tendo o galego como lingua habitual, o seu emprego reduciuse aos rexistros informais (castelán era a única lingua oficial)
- O acadado pola literatura galega quedou truncado co inicio da Guerra Civil: pecharon editoriais, revistas, xornais, e paralizouse a edición e difusión de textos na nosa lingua.
- Durante a década 1940-1950, a única produción literaria en galego será a que se leva a cabo no exilio americano: Venezuela, Cuba, México, Uruguai e Arxentina (principal país de acollida dos galegos). Entre os exiliados destacan: Castelao, Rafael Dieste...
- A partir dos anos 50, danse en Galicia iniciativas que procuran a defensa e recuperación da nosa lingua e cultura. Xorden editoriais (editorial Galaxia...), revistas (Alba (A Coruña e Vigo 1948-1956), suplemento literario do xornal La Noche (1948-50).
- Nos anos 60 xorden asociacións culturais (O Facho, na Coruña) que reivindican o uso do galego e achégano ao uso público mediante conferencias... e os primeiros partidos políticos nacionalistas: a UPG (Unión do Pobo Galego) e o PSG (Partido Socialista Galego), que reivindican o autogoberno e a oficialidade do idioma.
- En 1975, a morte de Franco posibilita o paso á democracia e a recuperación dos dereitos das nacionalidades. Logo da aprobación en 1978 da Constitución, Galicia conta cun Estatuto de Autonomía (1981) que recolle a oficialidade do galego e a condición de lingua propia, o que permite a súa presenza no ensino.
POESÍA DO EXILIO
No exilio americano prodúcese unha poesía de denuncia social. Os principais representantes:
Luís Seoane (Buenos Aires, 1910 - A Coruña, 1979)
Home polifacético, destacou nas artes plásticas (pintor, ilustrador, gravador, muralista) e na poesia. Publicou Fardel de exiliado (1952), Na brétema, Sant-lago (1955), As cicatrices (1959) e A maior abondamento (1972). A súa poesía caracterizase pola denuncia social. Os temas principais son a diáspora (emigración e exilio) e a historia de Galicia (persoas máis humildes)

Lorenzo Varela (A Habana, 1917 - Madrid, 1978)
É autor de dous poemarios: Catro poemas para catro gravados (1944) con gravados de Luis Seoane, e Lonxe (1954), sobre a súa experiencia persoal no exilio e a saudade da terra.
Emilio Pita (A Coruña, 1909 - Buenos Aires, 1981)
O primeiro libro foi Jacobusland (1942), trata a traxedia da Guerra Civil e a visión nostálxica da natureza galega. Máis tarde publica Cantigas de nenos (1944), Os relembros. As cantigas (1959) e O ronsel verdegal (1964).

POESÍA DE POSGUERRA
Atopamos tres xeracións poéticas sucesivas que comezan a publicar as súas obras ao mesmo tempo (ao non haber case produción editorial entre os anos 1936 e 1950) é a partir deste último ano cando as obras ven a luz. A última xeración leva a cabo unha renovación:
- Xeración do 36: nacen entre 1910-1920; Celso Emilio Ferreiro, Maria Mariño...
- Promoción de enlace: nace nos anos 20; Antonio Tovar, Luz Pozo Garza...
- Xeración das festas: nacen entre 1930-1940; Uxío Novoneyra, Xosé L. Méndez Ferrín,
Manuel María, Xohana Torres...
Liñas temáticas:
Poesía social: Celso Emilio Ferreiro, Manuel María;
Intimismo: María Mariño, Antón Tovar, Luz Pozo Garza, Xohana Torres;
Paisaxismo:Aquilino Iglesia Alvariño, Uxío Novoneyra
Culturalismo: Álvaro Cunqueiro, Xosé Luís Méndez Ferrin
Celso Emilio Ferreiro (Celanova, 1913 - Vigo, 1979)
- Poesía social: denuncia as inxustizas sociais, expresa a súa solidariedade cos oprimidos, e o seu compromiso antibelicista e antifascista.
Longa noite de pedra (1962): bandeira da loita contra a ditadura franquista
- Poesía intimista: expresa o seu desacougo existencial, lembra un tempo pasado e feliz, evoca con nostalxia a súa terra natal, reflexiona sobre a fugacidade da vida, a morte...
- Poesía satírica: denuncia cun ton acedo crítico, cheo de humor e sarcasmo, a mesquindade humana e canta as traxedias do home en xeral.
Escribe os seus verbos nunha lingua coloquial e popular, na procura dun discurso directo e
claro. A súa poesía caracterizase polas metáforas e imaxes simbólicas, organizadas en:

Elementos positivos
- Termos referidos á claridade (branco, amencer...) e á altura (vento...) que dan ideas de esperanza, liberdade, xustiza. Evocan pasado feliz ou esperanza dun futuro libre.

Elementos negativos
- Termos referidos á escuridade (noite, negro...), a espazos pechados e profundos (pozo...) e á pedra. Aluden a ditadura franquista e expresan ideas de medo, inxustiza...
Escribiu prosa: A fronteira infinda (1972), conxunto de relatos autobiográficos sobre a emigración a Venezuela, e A taberna do galo (1978) humor das lembranzas en Celanova.
Luz Pozo Garza (Ribadeo, 1922 - A Coruña, 2020)
- A temática dos seus versos céntrase en: intimista (nostalxia, paso do tempo...) e a comprometida e solidaria. Na súa poesía teñen unha importante presenza a música e a pintura, xa que completan e enriquecen os entimentos que a poeta quere expresar.
- Xunto co labor poético ela foi unha das pioneiras da crítica literaria.
- Ademais dos artigos publicados nas revistas Grial e Nordés, é autora de ensaios de crítica literaria (sobre Rosalía, Cunqueiro...).

Uxio Novoneyra (Parada de Moreda, O Courel, 1930 - Santiago, 1999)
- Inicia a súa produción coa poesía paisaxística centrada nas terras da montaña luguesa onde naceu, o que lle valeu «Poeta do Courel».
- Cultivou tamén a poesía política-social reivindicativa presente no libro Do Courel a Compostela e en poemas. Escribiu poesía amorosa (Muller pra lonxe).
- Tamén poesía caligráfica (Poemas caligráficos): disposición visual do texto e expresividade das grafías. Entronca coa tradición da literatura chinesa, coa escritura árabe e graffiti urbanos actuais.
- A súa poesía caracterizase pola importancia que adquiren os efectos fónicos (aliteracións...), brevidade e condensación dos versos, reducindo elementos esenciais.
Manuel María (Outeiro de Rei, 1930 - A Coruña, 2004)
Autor dunha obra extensísima (máis de 40 títulos), moi variada formal e tematicamente.
Combina: a poesía paisaxística, centrada na Terra Chá; a social, amosa o compromiso político desde a sátira e a ironía; e a intimista, amorosa.
Xohana Torres (Santiago, 1931 - Vigo, 2017)
A súa obra literaria abrangue todos os xéneros: poesía, narrativa, teatro e ensaio. A súa poesía trata temas intimistas (a soidade, o paso do tempo...) e sociais (a preocupación por Galicia).
Como narradora escribiu a novela Adiós María (1971) e tamén publicou obras de teatro: Á outra banda do Iberr (1965) e Un hotel de primeira sobre o rio (1969).

OBRAS
Celso Emilio:
- O soño sulagado (1954)
- Longa noite de pedra (1962)
- Terra de ningures (1969)
- Viaxe ao país dos ananos (1968)
- Cantigas de escarnio e maldicir (1968)
- Paco Pixiñas (1970)
- Antipoemas (1972)
- Cimenterio privado (1973)
- Os autentes (1973)
- Onde o mundo se chama Cela-nova (1975)
Luz Pozo:
- O paxaro na boca (1952)
- Verbas derradeiras (1975)
- Concerto de outono (1981)
- Códice Calixtino (1986)
- Prometo a flor de loto (1992)
- Vida secreta de Rosalía (1996)
- As arpas de /werddon (2005)
- Deter o día cunha flor (2009)
- Rosa tántrica (2016)
Uxío Novoneyra
- Os eidos (1955)
- Elexías do Courel e outros poemas (1966)
- Poemas caligráficos (1979)
- Os eidos. Libro do Courel (1981)
- Muller pra lonxe (1986)
- Do Courel a Compostela, 1956-1986 (1988)
- Tempo de elexia (1991)
- Poemas da doada certeza i este brillo premido entre as pálpebras (1994) 7
Manuel María
- Muiñeiro de brétemas (1950)   - Poemas para dicirlle a dúas lagoas (1994)
- Terra Chá (1954)                          - Documentos personaes (1958)
- Morrendo a cada intre (1952)  - A primavera de Venus (1993)
- Poemas pra construir unha patria (1977)
Xohana Torres
- Do sulco (1959)                                      - Estacións ao mar (1980)
- Ferrol, corazón de navio (2001)           - Tempo de ría (1992)