Lehen mundu gerraren zergatiak

GERRA HANDIA 1914 - 1918

1.Gerraren bilakaera

1.Gerra pizten da

1914ko ekainaren 28an, Austria-Hungariako tronuaren oinordekoa hil zuten Zen. Frantzisko Fernando artxidukea eta bere emaztea hil zituzten Sarajevon, Bosnia - Herzegovinako hiriburuan. Islamera bihurturiko eslaviarrek, serbiar Ortodoxoak eta kroaziar katolikoek osatzen zuten Inperioko probintzia hau 1878an.

Alemaniarren laguntzarekin, 1914ko uztailaren 28an gerra deklaratu zion Austriak Serbiari.

Krisialdia Europa osora zabaldu zen. Armatze-lasterketan murgildurik Zebilen Europa hartan. Errusia, Frantzia eta Erresuma Batua Serbiaren alde; Alemania, Otomandar Inperioa, Austria-Hungaria.

Gerra laburra izango zela uste zuten.

2.Erabateko gerra

A) 1914: Tximista-gerra edo ziztu biziko gerraren porrota

Mendebaldeko frontean gertatu ziren borrokarik bortitzenak. Alemaniak, sei Astebeteko epean, Frantziaren kapitulazioa aurreikusten zuen.

Ekialdeko frontean, Alemaniako jeneralek geldiarazi zuten Errusiaren aurrerakada.

Urtearen bukaeran, fronteak egonkor bilakatu ziren.

B) 1915-1917: ez atzera, ez aurrera

Ahal izateko gizaki asko ipini behar izan ziren. Arma berriak bilatu behar Ziren horretarako: kaskoak, gas itogarriak, tankeak, kanoi astunak, Urpekuntziak eta hegazkinak. Gerra, "tresneria" gerra bihurtu Zen. 

"Posizio-gerran" "ahultze-estrategian" kokatzen ari Ziren: lubakietan.

Otomandar Inperioa Erdialdeko Inperioei eransten zitzaien bitartean, Italia Aliatuen alderdian sartu zen.

C) 1917: oreka galdurik

Bi alderdietan nekea zen nagusi. 

Alemaniako Itsaspeko erabateko gerrari ekin zion: honek, Estatu Batuetan Sarrera ondorioztatu zuen.

Erdialdeko Inperioaren mesedetan:

- Hegoaldean, italiar frontea menperatu zen.

- Errusiako fronteak, Iraultzaren ondorioz Tsarrak abdikatu behar izan Zuen; 1917ko urrian.

3.Ekialde zein mendebaldean, aldaketak 1918

1918. Urtearen hasieran bi deklarazio egin ziren:

1- Iraultzaren bezperan, gobernu orori proposatu zien Leninek Bake- Elkarrizketak

2- Hurrengo urtarrilaren 8an EEBBetako zen Wilson-ek, herriei Autodeterminatzeko zor zaien eskubidean oinarrituta bakea erdietsi nahi zuela Aldarrikatu zuen.

Alderdi bakoitzean, ordea, garaitzeko grinak tinko zirauen. Alemaniak bere Tropa gehientsuak mendebaldera igaro ahal izango zuten.

Aliatuek, mobilizatzen hasiak ziren Estatu Batuen etorreran zuten  itxaropen osoa.

4. Aliatuen garaipena 1918

Alemaniak 1918ko martxotik uztailera azken aukerako lau erasoaldi jaurti Zituen.

Uztailetik aurrera, aliatuen kontraerasoa. Alemaniak atzera egin zuen. Alemanian etengabe gertatzen ari ziren altxamendu eta matxinadek eraginda, Azaroaren 9an Gilermo Enperadoreak kargua utzi eta Errepublika aldarrikatu zen. Iraultzaren mehatxua gainean, armistizioa emateko baldintzak onartu zituen Alemaniak.

2. GERRAREN ONDORIOAK NAZIOARTEKO POLITIKAN

1.Europako mapa berria

(Bake-konferentzia eta NEren sorrera)

Lau inperio hondatu ziren: Errusia, Turkia, Austria eta Alemania. Aliatuen Garaipena, demokrazien lorpen gisa agertu zen. Parisen 1919an Konferentzia bat Bildu zen bake-hitzarmenak prestatzeko. Garaiturik gertatu ziren Herrialdeak bertatik baztertuak zeuden.

Alemaniak ahalmen eta hedapena murriztu zuen. Versaillesko Itunak Alemaniako armadan gehienez ere 100.000 gizaki onartzen zuen, hegazkineria, Tankeak eta artileria astuna debekatuta. Rhin hamabost urtez okupaturik eta Desmilitarizaturik egongo zen. Nazioen Elkartearen zaindaritzapean, kolonia Germanikoak garaile artean banatu ziren. 

Alemaniak gerrako hondamendiak ordaindu beharko zizkien; aliatuei * Merkataritza-untziteria, lehengaiak, ikatza eta makinak entregatuz. * 132.000 Milioi urre-marko 

Wilsonen programa nazionalitateen printzipioa lehenetsi nahi zuen.

Austria, Hungaria eta Turkia mugatuak izan ziren. Beste herriak Independente bilakatu zien. Eslovenia, Kroazia eta Serbiak estatu berria -> Jugoslavia sortu zuen. Txekiar eta eslovakiarrak Txekoslovakia berrian elkartu Ziren. 

Nazioen Elkartea (NE) sortu zen, estatuen arteko liskarrak bake-giroaz konpontzeko Helburuarekin. Segurtasun kolektiboaren xedea zuen.

Arazoak azkar asko agertu ziren. Versaillesko Ituna ezbaian jarri zen.  Nazio-gutxiengo dezente zeuden onarturiko hainbat estatutan. Italiak "garaipen herrentzat" hartu zuen ituna.

Fiume okupatu zuten. Frantziak eta Belgikak Ruhr eskualdea okupatu zuten 1923an Alemaniak kalteak ordain ziezazkien. 

Autodeterminazioaren eta nazionalitateen printzipioen gainean eraikitzat Hartzen zuen bere burua Europa berriak. Izatez, estatu txikiak, biderkatu egin Ziren, baina horien mugen taxueraren kontrako protestas agertu ziren han-hemen. Ondorioz, funtsezko printzipio hauek bertan behera utzi ziren.

2. Bake herrenaren zergatiak

Bakea ezarri egin zitzaien garatuei, negoziatu gabe. 

Irabazleen iritzi eta interesak arras desberdinak ziren. 

Estatu Batuetako Nazioen Elkartean sartzearen kontra, Europako zorrak Ezabatzeari uko eginez, liskar berriak sortzeko aukerak zabaldu zituzten eta Kontinente Zaharraren ahulezia bultzatu.

3. Hitzarmenak eta Ekialde Ertaina

Hiru mendetan zehar goitik beherako bidean amilduta, Otomandar Inperioa Suntsitu egin zen azkenean. Hiru kontinentetan elkargunean, Mendebaldeko Potentziek gutiziatua, nazio- eta erlijio- korronte askok zeharkatua, egungo Ekialde Ertaina Sevres-ko Hitzarmenean sortu zen 1920ko abuztuaren 10ean.

3.1. Turkiaren sorrera:

Turkia Mustafa Kemal jenerala aintzindariak hartu zuen. Sultana kanporatu Eta jeneralaren esku utzi zuen boterea. Frantzia eta Italiarekin negoziatu zuen Okupazio-indarrak kaleratzea. Asia Txiki osoa eta Traziari eutsi zion. Bere Lurraldean zeuden gainerako herri guztiei adierazpen eta bizi-aukera guztiak Errotik kendu zizkien. 

3.2. Nazio-arazo konponezinak:

Armenia kristaua, 1915ean sekulako genozidioa. Sevresko Ituneko Armeniako Errepublika Independente sortu zen, baina, segituan desagertu zen.

Kurdu musulmanak, autonomia proiektua ez zen sekula gauzatu. 

1917an Erresuma Batuaren izenean "judu herriaren" zentro Nazionala Palestinan eratzearen alde azaldu zen. 1948an Britainiarrek alde Egin, Israel sortzen da eta lehenengo gerra hasten da.

Britainia Handiaren politika, nazionalismo arabiarrak Frantziaren kontra Jaurtitza eta, aldi berean, bere interes ekonomiko eta estrategikoak Mantentzean zetzan.

3.3. Ekialde Ertainean, berebiziko interesak:

Ekialde Ertainak bidegurutzean egonik eta petrolio ugari zuen. Dardanelo Eta Bosforoko itsasarteak.

Nabarmenago geratu zen petrolioak zuen garrantzia. British Petrolium Konpainiak ustiatu ziren.

3.GERRAREN ERAGINA EKONOMIAN, GIZARTEAN ETA KOLONIETAN

1.Hondamendi demografikoa

9 milioi lagun hil, 17 milioi zauritu edo ezindu utzi zituen. Alemania eta Frantzia zigortuenak ziren.

Jaiotzetan izandako beherakada gehitu behar zaio. Populazioa zaharkitu eta Emakumeen eta ez aktiboen proportzioa areagotu egin zen.

2.Europa, gerrak hondatua

Frantzia da eragin latzena: Eraikin txikiturik, industri eskualdeak Hondaturik... Zeharo hondatu du Erdialdeko Inperioetako ekonomia. Estatu Askotako monetak lur-jota dolarrarekiko inflazioa.

3.Gizartea ere zigortua

"aprobetxategiak" aberastu bere produkzioa armadei salduz. 

Gizartean emakumeak zuen eginkizuna ere nahasi zuen gerrak. Fabrikan edo Baserrian, gizasemeak zituen zereginak bere ditu gatazkako urteetan. Bake-giroan berriro ere, gizartean irabazitako tokiari ez dio uko egin nahi Izango. Alemanian, Erresuma Batuan botatzeko eskubidea erdietsi du Emakumeak. 

Garapen zientifikoari loturiko aurrerakuntza, eta beste balore batzuk Zalantzan jarriko dira. Surrealismoa, espresionismoa eta dadaismoa.

4.Gainerako herrialdeek lehiakide

Estatu Batuek: gatazkak zirauen bitartean esportazioak bikoiztu egin Zituen. Aliatuei dirua maileguan utzi zieten. Dolarra bilakatu zen munduko Lehen moneta.

Japoniak hartu zuen Asian europarren tokia.

5. Otomandar inperioko lurralde ez-turkiarrak eta Alemaniako koloniak mandate bilakatzen Dira, Frantzia edo Erresuma Batuaren zaintzapean.

1919.Urteaz geroztik hasten dira eratzen lehenengo manifestazio Nazionalistak: Indian, Gandhiren zuzendaritzapean; gerora, Ipar Afrikara Hedatuko dira.

Erresuma Batuak 1931n Commonwealth sortzen du gehiengo zuria duten Estatuekin (Kanada, Australia, Zeelanda Berria, Hego Afrika)

ERRUSIATIK SOBIETAR BATASUNERA

1. ERRUSIAKO IRAULTZAK

 Historiak estreinakoz, marxista alderdi batek hartu zuen boterea.

Urriaren 25ean Leninek eta alderdi boltxebikeak botere osoa kontrolpean Zuten.

22 milioi kilometro karratu eta 130 milioi biztanle zituela, estatu Multinazionala.

Aspaldiko nekazarita-egiturek industriagune berriak sortu zituzten. Baserritar askatasuna 1860an eskuratu zen. Industriako langileak biztanleriaren %2 ziren.

Herrialdearen barne-deskonposizioa 

Herriaren txikitze ekonomiko eta soziala ere ekarri zuen lehen mundu Gerrak.

Pobrezia eta prezioen gorakada izan ziren ugaltzeko zergati nagusiak.

Herria, asper-asper eginda

Soldaduak bidali zituen botereak manifestaldiak itotzeko baina hauek ere Altxatu eta matxinatuekin bat egin zuten.

Behin-behineko gobernuen ezintasuna

Herritarren nahiak adierazi zituen Petrogradoko Sobietak: langileek Eskubideak defendatzea, lurrak banatzea, gutxiengo nazionalen estatutuak Aitortzea, gerra gelditzea.

1917ko urriko estatu kolpea. Sozialismorako urratsa

leloa: "ogia, bakea". Leninek aldarrikatu zuen "proletalgoaren Diktadura". 

Guardia Gorriak hiriburuaz jabetu ziren.

2. IRAULTZA ALDE: 1918-1921

Gerrari amaiera ematea

Iraultza amaitu ondoren

"Zurien" kontra borrokatzea

Barnealdean, boltxebikeek ez dute lurralde osoa kontrolpean

Prentsa eta alderdi burgesak debekatu zituzten. Egutegia aldatu eta polizia Politikoa (Txeka). Moskuko Kremlingo harresietan 1918ko Konstituzio berria Aldarrikatu zuen, sufragio unibertsala aitortuz.

Antzinako erregimenaren aldeko "Zuriek", botere boltxebikearen ("Gorrien") kontrako gerra altolatu zuten.

Gerrako komunismoa eta III.Internazionala

Alderdi politikoen desagerpena dekretuz agindu zituen. 

Lurren kolektibizazioa sustatu.

Merkatu-ekonomiaren ordez, truke-ekonomia sartu.

1920ab boltxebikeak garaile gertatu ziren.

Leninen heriotza = 1924an