Langileen mugimendua eta nazionalismoa Euskal Herrian

ANARKISMOA:

XIX. Mendearen bigarren erdialdean azaldu zen eta Sozialismoaren adar erradikala da, kapitalismoa eta estatuaren aurka dagoena (Bakunin, Prodhoun, Kropotkin…). Anarkismoak gobernurik gabeko estatua proposatzen du, eta beraz askatasunez federatutako talde komunak proposatzen ditu, auto-kudeaketa izango dutenak eta jabetza kolektiboa (dena denena dela). Ondorioz, hauteskundeetan ez dute parte hartuko eta gizarte mota hau lortzeko greba orokorrak egitea eta baita indarkeria erabiltzea ere proposatzen dute. I. Errepublika bukatzen denean, LNE debekatua uzten dute. Ezkutuan jarraitzen dute lanean, Sagasta gobernuburu izan arte (1881) eta Elkarteen Legea eman arte. Orduan, beste elkarte bat sartzen da FTRE (Federación de Trabajadores de la Región
Española). Honekin batera, banaketa ematen da anarkismoaren barnean pentsaera aldetik: batzuk langileen erreibindikazio sindikaletan zegokiela bere lana zioten. Beste batzuek ,berriz, iraultza egin behar zela eta emantzipazioa (menpekotasunik gabeko lana) lortu behar zela zioten. Honekin batera, ekintza armatuak burutzen hasiko dira eta ondorioz, estatuak errepresio bidez zapalduko ditu anarkistak. Baina, XX. Mende hasieran, iraultzaile horiek haien pisua galtzen dute eta elementu garrantzitsuak sortzen dira anarkismoa antolatzeko eta sendotzeko: haien egunkaria Solidaridad Obrera sortzen dute, eta horrekin, CNT sindikatua ere bai. Primo de Riveraren garaian, batez ere, oso gogor zapalduak izan ziren, baina, baita ere ugaritzen ziren beraien ekintza armatuak. Hainbesterako zen enpresariek pistoleroak kontratatu zituztela anarkistak hiltzeko, eta hildako kopurua handia izan zen, Katalunian batez ere. Anarkismoaren gune garrantzitsuenak Katalunia, Levante, Andaluzia eta Zaragoza izan ziren. Langile kualifikatu gabeen artean izan ziren oso arrakastatsuak eta baita nekazarien artean ere. EHn hiri inguruetan izan zuten garrantzia, baina baita Erriberan eta Oreretan ere.

SOZIALISMOA:

Errestaurazio garaian sortu zen Madrilen (1879an) Alderdi Sozialista (Pablo Iglesiasen eskutik). Alderdi hori, PSOE (Partido Socialista Obrero Español) 1870ean bildu ziren talde batzuetatik sortua da, batez ere Madrilgo inprentan lanean ari ziren talde batetik. Marxismoa edo Sozialismo zientifikoa jarraitzen zuten (Proletargoaren diktadura). Lehendabiziko manifestuan, gizarte klaseak eta jabetza pribatua agertu ziren, eta beraien helburua aginte politikoa eskuratzea zen, langileen bizimodua hobetzeko. Beraz, partido baten beharra zuten. Proposamen honek bereizten ditu anarkistak (agintea deuseztatu) eta sozialistak (gobernua lortu nahi). 9 urte beranduago sortu zuten UGT (Unión General de Trabajadores) eta sindikatu honek grebetan parte hartu zuen, baina beti ere antolatutako grebetan, ez bat-batekoetan.  Alderdiak bezala, sindikatu honen helburua boterea lortzea zen, beraz, hauteskunde guztietan parte hartzen dute.

Udaletxetan, segituan lortu zituzten postuak. Lehen diputatua, berriz, 1910era arte ez dute lortzen, 30 urte boto nahikoak izan gabe pasa zituzten. Diputatu hori (Pablo Iglesias) lortu zutenean, errepublikarrekin batera koalizioan aurkeztu zirelako izan zen. Hortik aurrera, sozialista moderatuek izan zuten alderdiaren barnean pisu gehiago (moderatuak= beste alderdiekin paktuak egiteko proposamenak egiten zituztenak ziren). Pixkanaka, burgesiarekin kolaboratzen hasten dira sozialistak.  Hirugarren internazionalarekin alderdiko batzuk alderdia uztea erabakitzen dute, ez daudelako koalizioarekin ados, eta alderdi komunista sortzen dute. Hala ere, sozialisten alderdian gelditu direnen artean, bi joera daude: moderatua (sozialdemokrata, Indalezio Prieto) eta erradikala (langileen errebindikazioa, Largo Caballero). Sozialismoak langile kualifikatuengan izan zuen eragina eta gune nagusiak Madrid, Asturias, Bizkaia eta Eibar izan ziren.

EHko SOZIALISMOA:

XIX. Mendearen azken laurdenean, Bizkaiko Industrializazioa eman zen, eta ondorioz, Espainiako nekazal inguruetatik (Gaztela) eskulanaren imigrazioa eman zen. Etorrera honek eta industrializazioak epe laburrean “paisaia” aldatu zuten. Barrakoiak sortzen dira, kantina sistemak, …Bilbo inguruko meatzetara eta lantegietara etorri ziren batez ere atzerritarrak, eta egoerak bultzatuta, asko eta asko sozialismora afiliatu zire,n eta greba asko egin zituzten. EHn oso goiz ezagutu zen sozialismoa ,eta Facundo Perezaguak ekarri zuen. Ekonomiaren garapenak bultzatuta, laister sortu ziren lehen elkarte sozialistak (1880ean adibidez: Bilbon, Hortuellan, Zugaztian, …) baina, hasiera batean oso partaide gutxirekin. 90eko grebaren ondoren hasten dira garrantzia hartzen, eta batez ere I. Mundo Gerraren garaitik aurrera, afiliazioak izugarrizko gorakada ezagutu zuen. Gipuzkoan, pixkanaka indarra hartzen joan zen, batez ere Eibarrek armagintza industria oso garrantzitsua baitzuen. Gainera sozialismo hori antiklerikalismoaren oinordeko bihurtu zen. Perezaguaren garaian, sozialismoa erradikala izan zen, UGT sindikatuak ez baitzuen konpetentziarik izan. 91tik aurrera Bilbon zinegotzi sozialistak izan ziren, baina, Perezaguak ekintza sindikalak nahiago zituen politikoak baino eta hauteskunde orokorrak ez zitzaizkion interesatzen. 1910eko grebaren porrota ezagutu ondoren, bere zuzendaritza kargua utzi eta Indalezio Prietok hartu zuen bere tokia, beraz, Sozialismoa moderatzen da. Aldizkari garrantzitsua izan zuten, “El Socialista”, Tomas Meabek zuzentzen zuena, eta bertan momentuko intelektual garrantzitsuenak parte hartzen zuten, besteak beste: Salamankako katedraduna zena, 98ko Unamuno...

SINDIKALISMO KRISTAUA:

EHko industria langileen kopuruak gora egin zuen eta langile gehienak elkarte sozialistetan bildu ziren. Baina 1911ean, beste sindikatu bat ere sortu zen: “Solidaridad de obreros Vascos” (geroago: Eusko Langileen Alkartasuna [ELA]). Sindikatu hau nazionalista izan zen eta elizaren gizarte doktrina jarraitzen zuen. Langile erakunde honek sindikalismo kristauaren barnean lan egin zuen eta aldarrikapenak ez zuten inoiz ere sistema baldintzatu. Sindikalismo kristauak, estatu mailan, nekazal inguru batzuetan izan zuen eragina (Leon inguruan, adibidez) eta batzuetan ere nagusien kontrolpean egon ziren.

NAZIONALISMOA:

Espainian XIX. Mendearen bukaeran Nazionalismoa eta Nazionalismoak agertzen dira liberalismoaren politika zentralizatzailearen kontra. Batez ere, periferian izan zuten eragina: Katalunia, EHn eta Galizian, alegia.

KATALUNIA:

KATALANISMOA: independentzia eskatzen ez duen mugimendu politikoa (XIX). XX. Mendean, talde politikoak sortuko dira independentzia aldarrikatzen dutenak. Katalunian Europako beste hainbat tokitan bezala, 1840tik aurrera ezagutu zuten mugimendu kultural bat: Reinaxença.  Mugimendu honek katalan hizkuntza eta kultura propioa berrindartu zituen eta noski prozesu horretan hasten dira azaltzen lehendabiziko aldarrikapen politiko katalanak. Mugimendu politiko katalanista horretan, beste oinarri batzuk ere aurkitzen ditugu, hain zuzen ere, Errepublikanismotik sortzen diren Valentí Almirallen planteamenduak (“Lo Catalanisme” liburuan jasoak). Hauekin eskatzen du Katalunia berezia izanik, Espainiar estatuan txertatzea federazio moderno eta laikoa bezala. Gainera Almirallek “Centre Catala” elkargunea sortu zuen katalanismoaz hitz egiteko, … Mendearen bukaeran, talde katalanista desberdinak zeuden Katalunian eta bat egin zuten, kongresu bat ere ospatuz: “Manresako oinarriak” (1892). Bertan erabaki garrantzitsuak hartu zituzten: Kataluniarako antolakuntza autonomoa, adibidez. Hori lortzeko gainera, Prat de la Ribaren eskutik alderdi politiko bat sortzen da: Lliga Regionalista (F. Cambó). Alderdi honen inguruan bildu zen burgesia katalana. XX. Mende hasieran Kataluniako alderdi nagusiena bilakatu zen eta Espainiako gobernuetan ere eragina izan zuen. 1920ko hamarkadan Primo de Riveraren garaian, diktadoreak eginiko politika antikatalanaren ondorioz, Ezkerreko Katalanismoa antolatu zen errepublikanismoari lotua eta II. Errepublikan eragin handia izango duen alderdia sortu zen: Esquerra Republicana de Cataluña (Maciá). Hainbat lorpen izan zituen alderdi honek: Mancomunitat (1914) erakunde propioa izango dena, adibidez.

EUSKAL NAZIONALISMOA:

XIX. Mende bukaeran plazaratu zen Sabino Aranaren eskutik. Nazionalismo horrek bi oinarri ditu: batetik, Aita Larramendiren literatura erromantikoa (XVIII), Borboindarren etorrerak suposatu zuen zentralizazioari beste formula batzuk eman zizkion (Gipuzkoako jatorri mitiko historikoa). Bestetik, XIX. Mendearen hasieran Intelektual eta Politikari batzuk (Xaho, Tellitu Antuñano, Zamacola, …) lehen planteamendu abertzalea eman zuten Pirinioen bi aldeentzat, 7 lurraldeen gorputza. Hiru faktorek eragin zuten euskal nazionalismoaren sorreran: Erromantizismoa (Euskal kultura eta euskara bultzatu), Foruen abolizioa (1876, Karlismoa indartu zen nahiz eta goi burgesia kontzertu ekonomikoarekin ase gelditu. Behe burgesian, krisi sakona eta beraz beste planteamendu batzuekin bat egingo dute.), Industrializazioa (gizarte tradizionalaren aldaketa suposatuz. Jendea hirietara joaten da, euskararen erabilera gutxitzen da, ondorioz, euskal nazionalismoa behar da).
Bi erakunde izan ziren Euskal Nazionalismoaren aurrekari:
“Asociación Euskara de Navarra” (A.Campión eta E.Aranzadi) eta “Euskal-Erria Elkartea” (F.Sagarmina). Euskal kultura aztertzea zuten helburu, lehenengoak euskal ohiturak aztertu zituen, eta horiekin batera planteamendu politikoak plazaratu zituen. Bigarrenak, berriz, euskaldunak bateratzea proposatzen du, eta batasun horretan, foruen defentsa. Biak kontserbadoreak dira, tradizioa defendatzen dute, erlijio katolikoak garrantzia izanik.

Nazionalismoan hiru fase bereiz daitezke:

-1892/3-1898: Sabino Aranak bere lehen deklarazioak “La Abeja” aldizkarian egin zituen. Baina bere abiapuntua “Larrazabal” hitzaldian azaltzen da (1893). Planteamendua, hiru zutabetan adierazten du: 1.Arraza, 2.Foruak, 3.Erlijioa. Planteamendu horiek Bizkaiarentzat egin zituen. Berehala,  zabaltzen du planteamendua beste lurraldeetara, eta esaten du foruak berriro ere indarrean jarriz gero, independentzia lortu zezaketela. Federalismoa planteatzen du bere planteamendua zabaltzeko garaian.

· Bizkaia, eta ondoren Euzkadi, nazio bat da, nazio baten elementuak baititu: arraza, hizkuntza, gobernua, legeak, izaera eta ohiturak, beraz, nortasun historikoa du.

· Nazio bat denez, independentzia lortzeko eskubidea du, nazionalismo alemana jarraituz.

· Foruak dira lege nazional Euskaldunak, eta nazionalismoa lege horiekin berrindartze nazionala emango duen aukera politiko bakarra. Honez gain, kritikak egiten ditu bere doktrinan: kapitalismoari eta sozialismoari. Kapitalismoak ustiapena eta ustelkeria sortzen dituela dio. Sozialismoak, berriz, doktrina arrotza da EHrentzat, atzerritik ekarria (Maketo). Gobernuko liberalismoa ere kritikatzen du, EHko katolizismoaren kontra aritzen delako. Berak proposatzen zuen eliza eta estatuaren arteko banaketa, elementu zibilak erlijioaren menpe utziz.

  Bere proiektu politiko guztia lelo honen menpe gelditzen da: “Jainkoa eta lege zaharra”. Proiektu politiko hau gauzatzeko 1894an, lehendabiziko batzokia sortu zuen, eta urtebete beranduago lehen alderdi politikoa: “Eusko Alderdi Jeltzalea” (EAJ). Planteamendu politiko hau zabaltzeko, “Bizkaitarra” egunkaria sortu zuten.

-1898-1903: 1898an bi gertaera garrantzitsu egon ziren:

De la Sotaren taldeak (Bilboko Sociedad Euskalerria) EAJrekin bat egiten du.

Sabino Aranak Bilboko udalean ordezkari bezala egotea lortzen du eta honek bere doktrinan aldaketa suposatu zuen, posibilismorantz abiatzen baita. Independentismoa alde batera uzten du eta autonomia defendatzen hasten da. Aldaketa horretan, Kataluniako Lliga Regionalistak eragin handia izan zuen. Hainbestekoa da bere aldaketa non alderdi berri bat sortzeko zorian egon zen: “Liga de Vascos Españolistas”. Baina 1903an hiltzen denez, alderdi horren proiektua bertan behera gelditzen da.

-1903-1930: EAJren barnean bi joera desberdin aurkitzen dira:

Ortodoxoa: Independentista. Aberri edo Sabindarra.

Joera moderatua: Autonomista. Ez dute independentzia baztertzen, baina pixkanaka joan nahi dute. Euskalerriko.

1907an lortu zuten lehendabiziko kargu garrantzitsua: alkate kargua, Ibarretxe alkate zelarik. 1917. Urtera arte aberritarrak izan ziren alderdiko organo nagusiak eskuratu zituztenak, baina, I. Mundu Gerraren ondorengo hauteskundeetan emaitza txarrak lortu zituzten eta moderatuek lortu zuten gidaritza. EAJ ordezkatzen dute “Komunion tradizionalista”rengatik. Hala ere, Primo de Rivera diktaduraren garaian ezkutuan aritu behar izan zuten eta beraien jarduera kultura-kirol taldeetan antolatu zuten: mendi-elkarte, emakumeen elkartea, etab. 1930ean, berriz ere alderdiko bi joerek bat egin zuten, baina, batzuk, joera “Akonfesionala” zutenak (erlijiosoa), alderdia utzi eta beste berri bat sortu zuten: Eusko Abertzaleen Ekintza (ANV). Horrela, 1930ean EAJ-PNV (moderatua) eta ANV (erradikala) ditugu euskal nazionalismoan. Garai honetan ere ELA sortzen da, lehen sindikatua. Garaiko agintari nagusia Jose Antonio Agirre izan zen, lehen lehendakaria. EAJk lehen aliantza hirukoitza egin zuen Galizia eta Kataluniarekin, Espainiako gobernuaren aurka egiteko helburuarekin.