Kanten kritizismoa

Kanten kritisizmoa

Kanten kritiziosmoak filosofia ororen interesak hiru galderetan laburbiltzen zituen:

• Zer ezagut dezaket? Galdera gisas ezagutzaren mugekin lot daiteke eta arrazoi hutsaren kritika idazlana dagokio.

• Zer egin behar dut? Galdera giza jarduerrari dagokio, beraz,, moralari; erantzunda arrazoi praktikoaren kritikan.

• Zer itxaron dezaket? Galdera erlijio auziarekin lot daiteke (juduzioaren kritika)

Zer ezagut dezaket?

Galdera honen helburua giza ezagutzaren mugak aztertzea da. Kanten ustez, ezagutzaren osagaiak bi dira: batetik, esperientzia (elementu a posteriori); bestetik, gizakia dituen a priorizko ezagutzeko moldeak. Ezagutzeko molde apriori hauek antolatu egiten dituzte datu materialak. Hona hemen Kanten iraultz kopernikarra:subjektuak antolatzen du objektua. Beraz, ezagut dezakegu esperientzian dafoena, fenomenoen mundua, hots, arrazoi hutsaren, teorikoaren arloa. Honi kontrajartzen zaio zinetifikoki ezagut ezin den neunomenoen mundua, hau da, arrazoi praktikoaren arloa. Ondorioz, gure ezagutzaren muga esperientzia da, eta beraz, metafisika ez da zientzia bere aztergaiak esperientziatik at baidaude.

Zer egin behar dut?

Moralaz dihardu galdera honek. Moral esparruan, Kantek etika materialak (agindu hipotetiko eta heteronomoarekin osatuta) ezeztatuz agindu kategorikoetan oinarritutako etika formala (agindu kategoriko eta autonomoekin osatua) aldarrikatzen du: betebeharraren etika. Era absolutu batean, inolako baldintzarik gabe, inposatzen den agindua, horra hor iperatibo kategorikoa: joka ezazu zure jokabidea lehe orokor bihurtzea nahi izango bazenu bezala. Hona hemen arrazoi praktikoaren arloa.

Zer itxaron dezaket? Askatasuna, arimaren hilerkortasuna (obj metafis) edota jainkoa ezin dira ezagutu ez baitira esperientziaren objektuak. Baina arrazoimenaren postuluak (baldintzak) dira. Askea ez banaiz ezin dut moralki jokatu. Ondo jokatu duenak saria merezi du, baina mundo honetan posiblea da justu kontrako agertatzea; hortaz, beste mundu bat egon behar da non justizia egingo den; beraz, arima hilezkorrra izan behar da. Eta nork emango digu saria edo zigorra beste mundu horretan? Jainkoak. Ondorioz, gizakiak zoriontasuna itxaron dezakete ( beste munduan) zuzen jokatuz gero.

Razionalismoa eta enpirismoa kantengan:

Kantek zer ezagut dezaket unibertsaltasunez eta ziurtasunez? Galdera egin zuen eta erantzutean beraren aurretik zegoen banaketa arrazionalisten eta enpiristen artean gainditu zuen. Arrazionalismoak ezagutza adimenetik datorrela, a priorizko ideiak daudela eta esperientzia ez dela fidagarria dio. Enpirismoak berriz, ezagutza oro ersperientziatik datorrela dio eta beraz aposteriori da.

Pentsamolde Kantiarrak arrazionalismoa eta enprirismoa gainditzen ditu. Kanten ustez, gure ezagutza guztiek esperientzian dute abiapuntua (arrazionalisten kontra) baina enpiristen jarrera kritikatuz, Kantek dio gizaki guztiek gogoan dauzkagula ‘ezagutzeko formak’ unibertsalak eta beharrezkoak. Beraz, gure ezagutzeko era a priori da (arrazio) baina zerbait ezagutzeko esperientzia (a posteriori) behar da (enpi). Ondorioz, esperientzarik gabe ez dago ezagutzeriik baino gure ezagutzeko era barik ere ez.

Horrela Kantek. Kritizismoaren bidez, arrazionalisten eta enpiristen arteko gatazka gaindirzen du, jarrera bakoitzetik alde positiboena hartuz. Ildo horri jarraituz, metafisika ezin dela zientziatat hartu ondorioztatzen du. Izan ere, nahiz eta gogoan a priorizko formak izan, forma horiek esperientziian aplikatu behar dira ezagutza zientifikoak objetiboak lortzeko. Baina metafisikaren gaian esperientzian ematen ez direnez, ezinezkoa da bere ezgutza zientifikoa. Bakarriz ezagut ditzaketu fenomenoak ez noumenoak. Beraz, ezagutzaren muga esperientzia da.

Razionalismoa ezaugarriak:

XIV mendean Okhamen arrazoia eta fedea guztiz banandu zituenean, arrazionalismo eta enpirismo, hots, filosofia modernoaren bidea prestatzen ari zen.

Orokorrean, ararzionalismoa Descartes, Leibiz et Spinozak osatzen duten XVII mendeko korronte filosofikoa da eta horrela defini dezakegu: ezagutza iturri bezala arrazoimenaren buruaskitasuna defendatzen duen pentsamendu filosofikoa da. Beraz, arrazoimena ezin du goi mailako besta gauza batek menperatu: ez tradizioak ez fedeak ez aginteak ere. Aldi berean, arrazoimenari dagokio egiari buruz juzgatzea goi mailako printzipio bakarra baita. Baina arrazioalismoaren ezaugarriak laburtuta hauek dira:

• Arazorik inportanteena ezagutza da, hots, zer eta nola ezagutzen dugun eta nola ezagut dezakegun errealitatera hurbiltzeko.

• Platonismo eta Agustonismoaren ildoa jarraituz eta Aristotelismo Santo tomas eta enpirismoaren kontra ideia hauek bultztzen ditu:

  • Ezagutzea ideiak ezagutzena da eta ideia batzuk jatorrizko ideiak dira.

  • Arrazoimena baliozko ezagutzaren iturri bakartzat hartzen da.

  • Esperientzaren balioaren gutxipena ezagutza lortzeari negira, zentgzumenen datuekiko mesfindantzagatik.

• Munduaren arrazionaltasuna. Unibertsoan dena gertatzen da kausa batengatik eta arrazoimena gauza da kausa horiek ezagutzko.

• Matematika jakintza arrazionalaren eredutzat hartzen da eta metodoa dedukzioa.

• Arrazionalismoak erabateko ziurtasuna nahi du ezagutzaren arlo guztietan. Horretarako matematikarena bezalako dedukzio metodoan oinarrituta dago. Izan ere, filosofia unibertsal bat sortu nahi dute, gizaki guztientzako baliogarria.

Enpirismoa:

Enpirismoa XVII-XVIII mendeetan Britania Handian sprtutako mugimendu filosofikoa da. Bere ordezko nagusiak Locke eta Hume dira. OSo zuzena izan arren, arrazionalismoaren kontrako mugimendua dela esaten da eta hauek dira ezaugarri nagusiak: (Aristoteles, santo tomas), epistemologia:

• Esperientzia da ezagutza iturri nagusia, ezagutzaren oinarria hots esprientzian hasten da. Esperientzia eta egiten ditugun behaketetatik haratago ezin da joan.

• Arrazoia, ezagutzeko unean, pasiboa da ez arrazional.

• Ezagutza ideien ezagutza da baina arrazionalismoan ez bezala eza dago jartorrizko ideiarik (paper zuria)

• Hartuko duen eredua fisikarena da. Eta metodoa indukzioa.

• Ezagutzen dena efnomenoa da, behatu ahal dena. Ezagutza sentigarriak baino ez digu ematen errealitatearen berri. Egiaren irizpire epistemologikoa

• Zientziak ezin du unibertsala eta beharrezkoa den baliozko ezagutzarike zagutu. Ez dago behin betiko ezagutza unibertsalik, aldakarra da.

• Metafisika zientzia izatea kolokan jartzen da. Izan ere, eduko metafisikoak esperientziatik kanpo daude, ezin dira ezagutu.

Bientzako

Biek defendatzen dute ideiak ezagutzen ditugula ez gaudak.

Bai arr eta bai enpi, zalantzan jari zuten ikuspegi tradizionala gizariaren arrazoimenaren autonomia aldarrikatuz.

Beraz, ondorioz,