Hizkuntza ezberdintasunaren ideologia

TESTUINGURUA

POESIA :

1927an Arrasaten Euskaltzaleak elkartea sortu zen, euskara eta euskal literatura zabaltzeko eta euskal prentsa bultzatzeko. Espainiako Gerra Zibilaren ondorioz desagertu egin zen. 

• XX. Mendea 

  • Gai nagusia : baserria da

    • Populazio patriotikoenak ez du gai hori onartzen

    • Ez ditu Euskadik bizitzen ari den gizarte-arazoak islatzen 

  • Olerkari garratzisuak : 

    • Jose Ariztimuño Aitzol: ekarpen garrantzitsua egin zuen euskal kulturaren garapenean

      • 1930ean Euskaltzaleak elkartzeko zuzendari izendatu

      • Gerran, EAJ eta karlisten arteko akordioa lortzen saiatu

        • Frankistek harrapatu pasaian → hernanin fusilatu

    •  Jose Mari Agirre Lizardi: Poeta lirikoa, euskaraz idatzitako literaturaren egile modernoenetarikoa + lirika, maila gorenera eraman zuen.

    • Esteban Urkiaga Lauaxeta (klasikoena) : Euskal letren poeta handienetakoa ; 

 Gaia; Erromantizismoa, mugimendu sinbolista eta abangoardista.

Poesia sinbolista ; kultua, konplexua eta oso minoritarioa

•  Nikolas Ormaetxea :  Gorputzean eta ariman aritu zen euskal kultura eta hizkuntzari buruz, poemak eta itzulpenak idazten. Poesia klasikoa; baserri giroko poemak.

  • Poesiari dagokionez:

    • Literaturako azken mugimenduak baztertu

    • Literatura klasikoa nahiago

    • Baserri giroko poemak ziren nagusi

    • 1935ean Euskaldunak olerki-obra landuena egin

• Gerraosteko  euskal poesia 

  • Poesigintzaren ardatza ;  Gabriel Arestiren Harri eta herri (1964).

  • Hiru etapatan bana daiteke: (bi bakarrik).

1. 1945 - 1964: GERRA AURRETIKOAREN JARRAIPENA

• Gerrak ez zuen poesian asko eragin

• 1930ean  Euskaltzaleak elkartea sortu ( gerrak desagerrarazi zuen) :  Lauaxeta, Lizardi, Aitzol… 

•  Ezaugarri nagusia : ihes egiteko desio komuna + ingurune deprimitu baten errealitateari bizkarra ematea.

2. 1964-1968: POESIA SOZIALA EDO PROTESTA-POESIA

• Gabriel Arestiren “Harri eta herri” obra ardatz

• Poesia sozial horrek giroan zeuden eskakizunei erantzun zien, euskara berritu eta suspertuz, ezkertiar joera hartuz. 

  • ez zuen tradizioarekin hautsi

• Arestiren eraginez mugimendu berri bat sortu.

  • hizkera poetikoan jartzen zuen arreta

• Aipatzekoak:

  • Xabier Lete

  • Sarasola

  • Lasa

  • Aresti

OLERKIGINTZAREN PIZKUNDEA:

• “Euskaltzaleak” elkartearen ekimenak direla eta Olerti-Egunak antolatu ziren.

  • Helburu nagusia olerkigintza sustatzea da.

  • Euskarar maila igotzeko eta abertzaletasuna sustatzeko beharrezkoa.

• Lizardi eta lauxaeta tradizionalenak (Sabino Aranaren jarraitzaileak eta fedeari garrantzia)

• Literatura europarra jarraitzeak berrikuntza ekarri zuen

• Orduko idazleen ezaugarriak:

  • Zuztar erromantikoak

    • Galtzen doazen ohituren nostalgia eta berreskuratzeko nahia

    • Subjetibotasun handia, sentimenduak adierazten zituzten

    • Izadiaren, itsas eta baserri giroaren erakargarritasuna

  • Euskararen goraipamena

    • Euskarari prestigioa eman nahi zioten eta horretarako europar poesiara hurbildu ziren

  • Galdera existentzialak

    • Bizitzaren zentzuaz eta heriotzaren esperientziaz hitz egiten da

  • Elitismoa

    • Gutxiengo bati zuzendutako poesia egin nahi zuten.(jende jakintsuari)

LIZARDI

Bizitza:

• 1896an jaio zen Zarautzen eta 1933ean hil zen. Tolosan bizi izan zen.

• Madrilen zuzenbide ikasketak egin zituen.

• Zuzenbidean lizentziatua, enpresa bateko gerentea izan zen.

• Euskal pizkundean:

  • Primo de Riveraren diktaduraren euskal abertzaletasunak jazarpenaren ondorioz kulturgintzak indarra hartu zuen abertzaletasunaren ideiak zabaltzeko. 

    • Lizardik kultur ekintzaile eta poeta gisa adierazi zuen bere desioa.

  • Lizardik euskara herrikoia eta euskara berriaren, jasoaren beharra defendatzen zuen.

Lanak:

• Gipuzkeraz idatzita

• Hainbat olerki plazaratu zituen.

• Liburuak:

  • Biotz-begietan(1932) ⇒ bizi bitartean argitaratu zuen liburu bakarra.

  • Umezurtz olerkiak(1934) ⇒ hil ostean, plazaratu gabeko olerkiekin eginikoa.
    

Ezaugarriak:

• Hizkuntza poetiko sakona.

• Bere lanetako gai nagusia izadia zen, Euskal Herriko paisaiak adierazteko sentimendua.

• Estilo zehatz eta trinkoa, elipsiz betea (elementu bat ezabatzea).

• Izadiaren pertsonifikazioa, izadia sinbolo bilakatzen du. Izadian oinarrituta errealitatearen metaforak egiten ditu. (sinbolismoa)

• Famili barruan izan zituen zoritxarreko gertaerak poesiaz adierazi zituen.

  • Alabaren heriotza: “Otartxo utsa”

  • Semearen heriotza: “Xabierren eriotza”

  • Amonaren hiletan jendearen pausoak: “Biotzean min dut”

• Olerki idealista, barne-gogoa eta munduko errealitatea elkartzen saiatzen da. 

• Olerkigai:

  • Aberria eta euskara 

  • Erabili zituen gaiak eta jarrerak Europan garaiko idazleengan ikusten dira.

LAUAXETA

BIOGRAFIA: 

• 1905 an jaio zen Laukizen

• Lauaxeta ezizena da → bere baserriaren izena zen.

• Mungian bizi izan zen.

• 1937 atxilotu eta fusilatu egin zuten.

• IKASKETAK: 

  • Durangoko Jesuslagunen (Jesuitak) ikastetxean latina eta erretorika ikasi zituen

  • Apaiz izateko ikasketak egin zituen Oñan eta Loiolan eta bertan hasi zen euskara maitatzen.

• KAZETARITZA: 

  • Konbentua utzi eta “Euzkadi” egunkari nazionalistan hasi zen lanean.

    • Hasieran, Orixe-ren laguntzaile.

    • Ondoren, euskarazko orrialdeak idaztearen arduradun.

  • Gustoko zuen poesia europarra eta horixe zen bere estiloa→ Europako joerak ikusi eta ezagutu  ondoren euskaraz transmititzeko ahalegin handia egin zuen.

  • Euskeraren eta Euskal Herriaren alde egin zuen borroka.

    • Europako literatur joerak ezagutu

    • Mitinak eman

    • Kultur ekitaldi eta irratsaioetan parte hartu

    • Euskara irakatsi

    • herri-abestien bilketa bultzatu

    • Poeta gazteei lagundu

• GERRAREN ERAGINA:

• Gerra hasi zenean, euskal poesiaren proiekzioak etenaldi luze bat jasan zuen.

• Komandante-graduarekin, milizien antolaketan eta propaganda-lanetan aritu zen.

  • “GUDARI” aldizkaria eta “EGUNA” egunkariak argitaratu zituen.

  • Eguna egunkarian egin zuen lan.

• Gernikako bonbardaketaren ondoren, Frantziako  kazetari bati, argazkiak ateratzen laguntzen ari zen, atxilotu zuten eta Gasteizera eraman.

  • Heriotza zigorra ezarri zioten eta fusilatu egin zuten ondoren.

  • Heriotzaren zain zegoela idazki hunkigarriak idatzi zituen.

• Sabino Aranaren jarraitzailea

• LANAK: 

• Garaiko olerkari modernoena

• 1930an I. Olerki eguneko sari nagusia irabazi zuen “ Maitale Kutuna peomarekin”.

• Bi liburu nagusi:

  • Bide barrijak (1931) 

    • Ideiak berritu zituen, gaia eta hizkuntza berri3tu:
      

      Maitasuna, existentzialismoa, heriotza

      . Europako ideia modernoak erabiliz

    • Euskal Herrian eztabaida handia sortu zen..

• • Arrats berean (1935) → olerkigintza herrikoia

    • Herriko pertsonaiengan oinarrituriko balada, erromantze, irri-kantak. 
      

    • Herriko metaforak, denboraren iragana,...

    • Zailtasunak zituztelako Bide Barrijak ulertzeko

• Bere poesian, sinbolismoaren eragina ageri da.

  • Izadiaren garrantzia handia.

  • Ulertzeko zailak ziren lanak egiten zituen, mamia ezkutatuz.

  • Bizkaieran

  • Garbizaletasuna eta neologismoa, maileguak onartu ez

JON MIRANDE

BIOGRAFIA:

• Parisen jaio eta hil zen. (1925-1972)

• Gurasoak zuberotarrak, baina lan bila Parisera joan. 

  • Bertan jaio Jon eta bere arreba Maire. 

  • Frantziako hiriburuan bizi izan zen bere bizitzako urte asko, bizimodu xumea edukiz.

• Itzultzailea eta poeta izan zen.

  • Hainbat idazleren obrak euskaratu zituen (García Lorca...)

• Miranderen pentsaera nazismotik hurbil

  • honek garai hartako euskaldunen ideologia eta bizimoduarekin talka 

  • EAJren euskal nazionalismoa gaitzesten zuen, alderdi erlijiosoa baitzen.

  • Misoginoa (emakumeen aurkako jarrera) eta arrazizta zen.

• Kristautautasuna publikoki kritikatzen lehenengo euskalduna izan zen.

• Mirandek mendebaldeko kultura galbidean zegoela sinistu; kristautasuna, sozialismoa, demokrazia… kontuan hartuz. 

• Mirande erromantikoa (sentimenduen mugimendua) izan zen.

• Familiakoekin frantsesez aritu, hala eta guztiz ere, hogei urterekin euskara menderatzen zuen. 

• 1956an Jon Mirandek Arantzazuko Biltzarrean parte hartu

  • bertan hainbat euskaltzale eta idazle ezagutzeko aukera izan zuen.

• Miranderen lana oparoa izan arren, argitaratzeko zailtasunak, lagun on baten eta gurasoen heriotzak, etxebizitzaz aldatu beharrak eta alkohola neurriz gaindi hartzeak Miranderen bizitzako azken 2 urteetan gainbera ekarri zuen

  • Guzti horrekin, depresio sakon batean murgildurik egon zen.

• 1972ko abenduaren 28an hil zen lasaigarri-gaindosi baten ondorioz.

BERE LANAK: 

• Hainbat aldizkaritan idatzi zuen (Gernika, Egan, Elgar, …). Baina euskaltzaleekin izandako haserre batzuengatik utzi egin zion euskaraz idazteari.

• Miranderen joera apurtzaileak ez ziren onartuak izan. 

• Miranderen obra bat (Haur besoetakoa) berritzailea eta probokatzailea zenez zentsuratu izan zen.

• Txomin Peillenekin batera, Igela aldizkaria sortu zuen

  • bizitza laburreko aldizkaria izan zen, sei zenbaki soilik kaleratu ziren

MIRANDEREN PENTSAMOLDEA BERE LANETAN:

• Abangoardismoa (arte mugimendu berritzailea) poetaren ezaugarri aipagarriena.

• Suizidioak, ironiak, umore beltzak…garrantzi handia.

• Bere lanetan lapurtera klasikoa erabili 

• Ez zuen sinesten poesiak gizartea eralda zezakeenik. Irakurleek irakurriz gozatzeko idazten zuen, helburu jakinik gabe.

  • Kristau aurreko tradizio europarreko motibo eder eta baikorrak hartu: askatasun eta jarrera heroikoa.

• Jainkoaren, elizaren eta moralaren aurka egin zuen.

• Filosofo handien jarraitzailea. Beraien ideaiak hartu zituen

  • Sexuari eman garrantzia.

GABRIEL ARESTI

EUSKALDUN BERRI URTE ZAILETAN: 

→ Bilbon jaio zen 1933an (Francoren errepresio-urteak ezugutu zituen)

→ Merkataritza ikasketak egin ondoren kontularitza lana.

→ Bere familiak euskararen galera ezagutu, beraz bere kasa ikasi euskara 12 urtez

→ Arestik bere bizitzarekin erakutsi zuen gogoz eta sentimenduz hartuta bigarren hizkuntza norberaren lehen hizkuntza ere bihur daitekeela.

GAZTETATIK IDAZLE ETA INTELEKTUAL    

→ 21 urterekin idazten hasi Euzko Gogoan.

→ Euskal poesia eta bertsolaritza ezagutu Alfonso Irigoienen bidez

→ Munduko literatura zuzenean ezagutu, asko irakurtzen zuelako ingles, aleman, frantsez, eta gaztelaniaz…

→ Ezkerreko idazle erdaldun asko ezagutu zituen, eta eragin hauen guztien erdian bere ekarpena izan zen erakustea euskara gai zela goi-mailako literatura egiteko.

JARRERA KRITIKOA:

→ Ideologia sozialista eta komunistako idazleak bestelako begiekin hasi ziren ikusten euskal aldarrikapenak

→ Marxista zen. Ez zuen alderdi komunistaren jarrera onartzen euskal arazoen aurrean

→ Hipokrisia, injustizia, zapalketaren aurka zintzo eta jator aritu

GOI-MAILAKO POETA POLIGLOTA

→ Idazle galiziar eta katalanekin harremanak

→ Poeten lanak euskerara itzuli: Galizierazkoak, shakespeare, Brecht, Blas de Otero, Bocaccio, Juan Ramon Jimenez, Baudelaire etab.

→ Euskara literaturarako hizkuntza gisa nobletu.

→ Sari asko jaso: Loramendi saria, Orixe saria, Lizardi saria, Iparragirre saria…

→ Maldan behera lan garrantzitsua eta euskara aldizkarian argitaratua

→ Harri eta Herrik entzuteak 1963,  Euskal harria 1967, Harrizko herri hau 1970 (denek arrakasta handia)

MUSIKARIEN ETA ARTISTA PLASTIKOEN INSPIRATZAILE

→ Garaiko kantari gazteek haren poemak kantatu. (San Simon, San Juda, Egun da Santimamina).Klasiko bihurtu.

→ Txillidak ‘’Gure aitaren etxea’’ lana egin geroago

INOR HOTZ UZTEN EZ ZUEN GIZONA

→ Euskal kulturan eztabaida-giroa sortu eta eragin nahi zuen, euskerak aurrera egiteko.

→ Eskandaluak ere antolatu, ortografia edo ideologia gaitzat hartuta, eztabaidak sustatzeko.

→ Askok ez zioten barkatu eta zokoratzen ahalegindu ziren, baina alferrik.

→ Elizgizon askoren laguna