Foruen eta Liberalismoaren arteko Talka XIX. Mendeko Euskal Herrian

Enviado por Programa Chuletas y clasificado en Historia

Escrito el en vasco con un tamaño de 6,86 KB

Liberalismoa eta Foruak

XIX. mendearen lehen herenean, euskal foruen auzia izan zen eztabaidaren ardatz nagusia. Izan ere, foruak izatea ez zetorren bat Borboitarren zentralismoarekin, ezta garai hartako doktrina politiko eta ekonomiko berriarekin: liberalismoarekin. Foruen aurkako lehenengo neurriak XVIII. mendean hartu zituzten. Thouvenot jenerala, Euskal Probintzietako agintari zenean, foruen aurkako urrats bat eman zuen: foru aldundia eta Batzar Nagusiak desegin zituen. Bestalde, Espainiako liberalek, 1812ko Konstituzioa idatzi zutenean, foru sistema konstituzioaren esparruan txertatzen saiatu ziren, baina aldi berean, Espainiako nazioaren uniformetasuna aldarrikatzen zuten, eta hori foru sistemaren iraupenarekin bateraezina zen. Hirurteko Liberalean, foruak eta foru erakundeak deuseztatu ziren, eta salbuespenak nahiz pribilegioak bertan behera utzi ziren.

Karlismoa Euskal Herrian

Testuingurua

Dinastia auzi baten aitzakian altzatu ziren absolutismoaren aldekoak eta honela hasi zen gerra. Karlismoa iraupen luzea izan zuen, beharrezkoa da gatazkan eragina duten faktore anitzak aztertzea. I. Gerra Karlista Europako testuinguruan kokatu beharra dago.

Interpretazio historikoak

  • Arazo dinastikoa: nahiko bazterturik.
  • Foru-sistemaren defentsa: Euskal komunitatea, estatu zentralistaren aurka. Mugimendu aurrenazionalista gisa azaltzen da.
  • Gerra Karlista, mende hasieratik zetorren Antzinako Erregimenaren eta liberalismo berriaren arteko gatazkaren goren puntua litzateke, hau da, Euskal Herrian gerra karlista baserri-munduaren eta mundu honi loturik zegoen hirietako behe mailako klaseen (artisauen) eta burgesiaren arteko gerra izan zen. Bi ekonomia, mentalitate…, bi mundu aurrez aurre.

Karlismoaren faktore eragileak (faktore anitzak)

  • Arazo dinastikoa.
  • Erregimen zaharraren krisia.
  • Foru-erregimenaren krisia.
  • Ekonomia krisia.
  • Nekazarien egoera (iraupeneko krisia).
  • Kleroaren eragina.
  • Burgesia eta nekazarien arteko aurkakotasuna.

Ekonomia, erlijioa, foralismoa… ekonomikoki tradizionalak, librekanbioa, desamortizazioak mehatxaturik zeuden. Nekazariak benetan astindu zituen faktorea, herri-lurren desagerpena izan zen. Ezin uka daiteke kleroaren eragina, pulpituetatik egiten den agitazio politikoa (herriz herri 150en bat apaizek egindako agitazioa).

Ideologia karlistaren osagarriak

  • Integrismo erlijiosoa: katolizismoaren defentsa sutsua.
  • Erregimen zaharraren defentsa (absolutismoa, jaun-erregimena, herri lurrak...).
  • Foru Erregimenaren defentsa. Gehiago edo gutxiago Foruen auzia denek aitortzen dute.

Lehen Karlistada

  • Hirurteko Liberalaren garaian, 1822an, osatu ziren lehen talde armatuak.
  • 1823-1833ko garaian Diputazioek diruz lagundu zuten talde zibilak armatzen.

Lehen Gerra Karlista

1833ko urtea

Fernando VII.a hil zenean hasi zen. Talde erregezaleak altxatu ziren eta Kleroak eraginda talde armatu gehiago sortu ziren. Etxarrin bildu ziren (30.000 boluntario). Bertan Zumalakarregi izendatu zuten buruzagi.

1833-1835 (Zumalakarregi hil)

Maria Cristina erreginaordeak proposamen bat bidali zuen, bakea, armen itzulera eta foruak. Karlistek "ezetz" eta "Karlos ala hil" erantzun zuten. Zumalakarregi estrategia-maisua zen. Karlistek eraman zuten ekimen militarra. Araba, Gipuzkoa, Bizkaia eta Nafarroa, hiriburuak ezik, menderatu zuten. Zumalakarregik Madril hartzea proposatu zuen, baina Karlos lehenik Bilbo konkistatu behar zela agindu zuen. Bilboko setioan, Zumalakarregi zaurituta izan zen eta egun batzuetara hil zen.

Zumalakarregiren heriotzatik Madrileko espedizioaren porrotera (1836-1837)

1837ko maiatzean Madril hartzeko espedizioa osatu zuten karlistek. Baina porrot egin zuten.

1837ko urritik Bergarako Besarkada gertatu zen arte (1839)

Karlisten artean etsipena zabaldu zen eta beraien arteko tirabirak areagotu. Muñagorriren proiektua, "bakea eta foruak", eta Baionako Batzordean bildutakoak gerraren amaiera eta foruak sendotzea nahi zuten. Maroto jeneral karlistak bere aurka zeuden guztiak fusilatzea agindu zuen 1839ko otsailean. Maroto eta Espartero harremanetan jarri, eta Ferrerari amaiera eman zioten. Bergarako Besarkada, 1839ko abuztuaren 31n. Karlista guztiak ez zeuden ados, baina gerra bukatutzat eman zen. 1840an amaitu zen gerra Maestrazgo aldean, Cabrera jeneral karlista menderatua izan zenean.

1839ko urriaren 25eko Legea

Foruen Erreformarako legea argitaratu zen. "Nafarroako eta Euskal Probintzietako Foruak berresten dira Monarkiaren batasun konstituzionalari kalterik egin gabe" Aldi batean bi administrazio sistemak indarrean egon ziren, hots: Foru Diputazioa edo Aldundia eta Diputazio Probintziala. Nafarroako kasuan bestelakoa izan zen, dekretu horrek indarrik gabe uzten baitzuen Nafarroako sistema tradizionala. Horrela, erreinuko Gorteak eta beste erakunde politikoak deuseztatu ziren. Diputazio Probintziala zen erakunde bakarra.

Foruak aldatzea (1844) - Foru-legea baliogabetzea (1876). Kontzertu Ekonomikoa

1868an Seiurteko Iraultzaileen aldia hasi zenean karlismoa berrindartu zen. 1869ko gorte konstituzionaletarako diputatu guztiak tradizionalista-karlistak ziren. I. Errepublika garaian, Francisco Pi y Margall-ek Espainiako lurraldeen federazioaren aldeko hitzarmena sinatu zuen Eibarren, baina errepublikarren kopurua oso urria zen eta hiriburuetan biltzen ziren. Liberalak bi joeratan banatu ziren: foruzaleak eta aurrerakoiak.

Hirugarren Gerra Karlista

Amadeo I.aren erregealdian eta Lehenengo Errepublikan berrindartu ziren karlismoaren aldeko joerak. Lehenengo karlistei gehitu zitzaien erdi mailako jabeak, ordena publikoa nahi zutelako.

Gerraren bilakaera

Karlisten armada bat sortu zen, baina porrot handia izan zuen. Serrano jeneralak bakealdi bat lortu zuen Zornotzako Konbenioan, baina 1872an gerra berpiztu zen. Karlismoak lau probintziak bereganatu zituen, hiriburuak izan ezik. Bilbo setiatu zuten eta 1874ean setioa askatu zuten. Berrezarritako Borboien monarkiak karlismoaren aurka bildu zituen indar guztiak. Karlisten artean eztabaidak sortu ziren, karlisten hiriburua, Lizarra, kapitulatua izan zen. 1876ko otsailean, gerra bukatu zen. Egun batzuk beranduago, Alfontso XII.a Madrilera iritsi zen gerra karlistaren garaipena lortzearen ohorearekin.

Ondorioa: Foruak kentzea. 1876ko uztailaren 21eko Legea

1876ko uztailaren 21eko Legearen bitartez Foruak ezabatuak izan ziren. Bi esparrutan izan ziren aldaketa nabarmenak:

  • Zergak zuzenean ordaintzea.
  • Soldadutzara joatea behartzea.

Bi joera sortu ziren:

  • Legea onartzen zutenak.
  • Legea onartzen ez zutenak.

Canovas del Castillok indarrik gabe utzi zituen euskal Foru Administrazioak eta beraien ordez Probintzietako Aldundiak antolatu ziren.

Entradas relacionadas: