Fenómenos Fonéticos e Vocálicos do Galego

Fenómenos no Vocalismo Átono

Algúns dos fenómenos fonéticos que afectan ao vocalismo átono en galego inclúen:

• Prótese: Adición dun /a/ antietimolóxico ao comezo da palabra. Exemplo: arradio (a radio).
• Aférese: Supresión dun son ao comezo da palabra. Exemplo: inda (aínda).
• Epéntese: Aparición dunha vogal (xeralmente /i/) no medio da palabra. Exemplo: a iauga (a auga).
• Anaptixe (tipo especial de epéntese): Desenvolvemento dunha vogal entre consoantes. Exemplo: Ingalaterra (Inglaterra).
• Síncopa: Supresión dunha vogal no medio da palabra. Exemplo: broa (boroa).
• Paragoxe: Adición dunha vogal ao final dunha palabra. Exemplo: mullere (muller).
• Apócope: Perda da última parte da palabra. Exemplo: san (santo).
• Palatalización: Cambio dun son a un son palatal. Exemplo: queixón (caixón).
• Harmonización vocálica por asimilación e disimilación: Influencia da vogal tónica sobre a pretónica. Exemplos: dumingo, marmurar (domingo, murmurar).
• Labialización: Influencia dunha consoante labial sobre a vogal pretónica. Exemplo: romedio (remedio).

Metafonía Nominal

A metafonía nominal é unha influencia asimiladora regresiva que exerce a vogal da sílaba átona final dunha palabra sobre a vogal da sílaba tónica precedente desa mesma palabra.

1. Principalmente ocorre coa vogal final -o. Pode haber casos coa vogal final -a, aínda que con certas dúbidas. Exemplos: do latín NOVU > novo [ˈnoβo], METU > medo [ˈmeðo], HORA > hora [ˈɔɾa].
2. Non afecta a todas as palabras, só a aquelas que posúen oposición de xénero.
3. Trátase dun mecanismo morfolóxico redundante na flexión de xénero: vogal pechada = masculino / vogal aberta = feminino. Excepcións: cego, vello, ferro, inverno, merlo, neto, certo, esta.
4. A metafonía non é sistemática. Cúmprese en parellas como sogro / sogra, cadelo / cadela, desexoso / desexosa, pero non se cumpre en cesto / cesta, raposo / raposa, etc.

A Gheada

A gheada é a aspiración do fonema oclusivo velar sonoro /g/.

O Seseo

O seseo é a non aparición do son fricativo interdental xordo /θ/ en certas comunidades de falantes.

Tipos de seseo:

• Explosivo ou total: Ocorre en posición inicial ou intervocálica. Exemplo: sapato.
• Implosivo ou parcial: Ocorre en posición implosiva (ante consoante ou final de palabra). Exemplo: lus.

Vogais Abertas e Pechadas

A distinción entre vogais abertas e pechadas é fonolóxica en galego e segue certas regras e tendencias.

O E Aberto

O e tónico pronúnciase aberto nos seguintes casos:

1. Nas palabras rematadas en -el e os seus plurais, e en xeral cando o e vai en contacto con l que trabe sílaba: papel, andel, melro, felpa, etc. Excepcións: el, aquel.
2. Nas formas verbais do tema de perfecto irregular: viñemos, fixemos, souberon, etc.
3. Nas palabras rematadas en:
   • -ela: cadela.
   • -elo: castelo, mantelo (non uniforme).
   • -enza, -encio, -encia: ciencia, pertenza, silencio, etc.
4. Cando o e está trabado por consoante oclusiva (tónica ou pretónica): técnica, recto, texto, sexo, tecnoloxía, rectangular, textual, sexual. Excepción: o prefixo extra-.
5. En todo e tónico en palabras esdrúxulas: médico, céspede, néboa, etc.
6. En todo e inicial nos nomes das letras: ese, efe, eme, etc.
7. En todo e tónico en palabras graves rematadas en ditongo crecente: leria, modestia, criterio, etc. Excepcións: femia, premio, medio.
8. Na conxunción copulativa e.
9. No verbo ser: o e do imperfecto de indicativo (era) e as formas es e é. No verbo querer: a primeira persoa do presente de indicativo (quero) é con e aberto.
10. No e tónico radical do presente de indicativo da 2ª e 3ª conxugación dos verbos semirregulares nas persoas 2ª, 3ª e 6ª: metes, mete, meten, feres, fere, feren, etc. Excepcións: ver, deber, ler, crer e todos os rematados en -ecer, agás quecer, esquecer e anhelar, que manteñen sempre a vogal aberta.
11. Cando temos parellas de homónimos nas que un é substantivo e outro verbo, tende a levar vogal aberta o verbo: eu rego / o rego, eu comezo / o comezo, eu pelo / o pelo, el pega / a pega, etc.
12. O verbo levar mantén a vogal aberta cando é rizotónico. Excepción (prodúcese ao revés): os demos / nós demos, a sé / sé ti.

O O Aberto

O o tónico pronúnciase aberto nos seguintes casos:

1. Cando provén da crase con outro o: nó, só, po, etc.
2. No o radical do presente de indicativo da 2ª e 3ª conxugación dos verbos semirregulares nas persoas 2ª, 3ª e 6ª: moves, move, moven, corres, corre, corren, dormes, dorme, dormen, cospes, cospe, cospen, etc.
3. En parellas de homónimos nas que o verbo contén vogal aberta e o substantivo pechada: eu acordo / o acordo, eu rogo / o rogo, eu xogo / o xogo, etc.
4. Nas palabras rematadas en -ol (cos plurais) e -ola: caracol, mol, sol, farola, rapazola, etc.
5. Nas palabras rematadas en -oz (cos plurais) e -osa: voz, feroz, xeitosa, desexosa, etc.
6. Cando o o está trabado por consoante oclusiva (tónico ou pretónico): óptimo, obter, obxectar, robot, octosílabo, etc.
7. En todo o tónico en posición esdrúxula: código, lóxico, inhóspito, etc. Excepción: cóbado.
8. En palabras con o tónico graves rematadas en ditongo crecente: ocio, croio, odio, etc. Excepción: codia.
9. Nos verbos obrar, votar e oír, a vogal o (átona ou tónica) é sempre aberta. O verbo tomar mantén a vogal aberta cando é rizotónico.