Euskararen Ibilbide Historikoa: Jatorritik Gaur Egunera

Euskararen Jatorria eta Ezaugarri Nagusiak

Europako hizkuntza gehienek India aldean dute beren sorburua eta familia indoeuroparra osatzen dute. Euskara, aldiz, ez da familia horretakoa. Jatorria oraindik frogatzeke dagoen misterioa da; batzuen ustez, berton sortua litzateke eta antzina Europako lurralde zabaletan hitz egingo zen. Gaur egun, euskara hizkuntza uharte bat da, frogatutako ahaidetasun linguistikorik ez duena.

Euskararen Historiaurrea eta Antzinaroa (K.a. 2500 - V. mendea)

K.a. 2500: Lehen Hedapen Eremua

Garai honetan, euskararen hedapen geografikoak gaur egungo Euskal Herria, Akitania eta Pirinio inguruko lurralde zabalak hartzen zituen.

Euskarak inguruan zituen hizkuntzak honako hauek ziren:

• Iberiera
• Lusitaniera
• Zeltiberiera
• Galiera

K.a. 180 - V. mendea: Erromatarren Zibilizazioarekin Harremana

Euskaldunak zibilizazio berri batekin harremanetan jarri ziren: hegoaldetik Ebro ibaian gora iritsi zen erromatar zibilizazioarekin. Harreman horrek eragina izan zuen euskararen egoeran eta bilakaeran.

Euskara Erdi Aroan (V. mendetik XV. mendera)

Erromatar Inperioaren gainbeherarekin batera, hizkuntza paisaia aldatu egin zen. Euskara inguratzen zuten hizkuntza berriak agertu ziren:

• Latinetik eratorritako hizkuntza berriak (hizkuntza erromanikoak)
• Gaskoia
• Aragoiera
• Nafarrera erromanikoa
• Gaztelania

Hizkuntza Erromanikoen Gorakada eta Eragina

Hizkuntza horien eragina nabarmena izan zen euskaran. Leku batzuetan, elebitasuna ohikoa bihurtu zen, euskara eta tokian tokiko hizkuntza erromanikoa hitz egiten zirelarik.

Goi mailako jendeak hizkuntza erromanikoa hobesten zuen. Kristautasunak latina inposatu zuen kultu hizkuntza gisa, eta erakundeetan nahiz bizitza ofizial idatzian beste hizkuntza erromanikoak erabiltzen ziren. Euskara, nagusiki, eguneroko bizitza arruntera eta ahozko tradiziora mugatuta geratu zen.

Euskara Aro Modernoan (XVI. mendetik XVIII. mendera)

XVI. mendea: Lehen Liburu Inprimatuak

Bernat Etxeparek, 1545. urtean, Linguae Vasconum Primitiae argitaratu zuen, euskaraz idatzitako lehen liburu inprimatua. Geroago, Joanes Leizarragak Jesus Christ Gure Jaunaren Testamentu Berria (1571) itzuli eta argitaratu zuen.

XVII. mendea: Kultur Loraldia Lapurdin

Donibane Lohizunen eta Saran (Lapurdi) garapen ekonomikoak kultur berpizkunde txiki bat ekarri zuen. Garai honetako idazle garrantzitsuak izan ziren, besteak beste, Arnaut Oihenart eta Pedro Agerre "Axular" (nahiz eta testuak Etxeberri Sarakoa aipatzen duen, Axular da ezagunagoa garai eta leku honetan, baina jatorrizkoari eutsiz, Etxeberri Sarakoa aipatuko dugu).

Elizak frantsesa, gaztelania eta latina onartzen zituen hizkuntza nagusitzat, euskara formalki baztertu gabe, nahiz eta haren erabilera mugatua izan eremu formaletan.

XVIII. mendea: Idazle Nabarmenak eta Hizkuntzaren Egoera

Gipuzkoan, Manuel Larramendi eta bere jarraitzaileak (Agustin Kardaberaz, Sebastian Mendiburu) nabarmendu ziren euskararen defentsan eta azterketan. Bizkaian, Joan Antonio Mogel eta Pedro Antonio Añibarro izan ziren idazle garrantzitsuak.

Hala ere, Luis XIV.ak Frantzian frantsesaren erabilera inposatu zuen, eta Espainiako erregeek ere gaztelaniaren aldeko politikak bultzatu zituzten, euskararen erabilera publikoa murriztuz.

Euskara Aro Garaikidean (1789tik Gaur Egunera)

1789-1876: Foruen Galera eta Lehen Atzerakadak

Foruen galerak euskaran eragin kaltegarria izan zuen, hizkuntzarekiko erabakiak Euskal Herritik kanpo (Madrilen eta Parisen) hartzen hasi baitziren.

Soldadutza egin beharrak gazte euskaldunen erdalduntzea eragin zuen. Euskararik hitz egiten ez zuen jendea herri erdaldunetara joatera behartu zuten. Guraso askok seme-alabek soldadutzara joan aurretik gaztelania ikas zezaten erabaki zuten.

1876-1936: Industrializazioa, Immigrazioa eta Erantzun Kulturala

Garai honetan, hainbat faktorek eragin zuten euskararen atzerakadan:

• Erdal herrietatik etorritako immigrazioa, askotan euskaldundu ezin zena.
• Herri euskaldunetatik jende askoren emigrazioa atzerrira, euskaldun multzoak galduz.
• Iraultza Industrialarekin batera, jende euskaldunaren mugimendua gero eta handiagoak eta erdaldunagoak ziren herri eta hirietara.

Azken Karlistaldiaren (1876) eta Gerra Zibilaren (1936) artean, euskal mugimendu soziokulturala geldialdi batean sartu zen. Herria maite zuen jendea beldurtuta zegoen, baina hala ere, kultur aldizkariak, lantaldeak eta euskal jaiak antolatzen saiatu ziren.

Elizan euskararen erabilera murriztu edo debekatu egin zen toki askotan, baina elizgizon batzuek euskararen aldeko elkarteak sortu zituzten.

Eskola frantsesek eta espainolek euskara baztertzeko ahalegin handiak egin zituzten; hala ere, Hegoaldean euskararen aldeko lehen ekimenak eta erresistentzia formak sortu ziren.

XIX. mendearen azken aldean eta XX.aren lehen hamarkadetan, euskararen erabilera publikoa debekatzeko legeak eta neurriak ezarri ziren.

1937-1960: Frankismoaren Errepresioa eta Erbestea

Espainiako Gerra Zibilaren ondoren eta frankismoaren lehen hamarkadetan, erbestean sortu zen euskal kulturaren aldeko mugimendu nagusiena. Hego Euskal Herrian, euskara gogor jazarri, baztertu eta zigortu zuten, gaztelania inposatuz. Euskal pertsona-izenak ere debekatu egin zituzten. Milaka euskaldun Iparraldera, Ameriketara eta Frantziara erbesteratu zen, eta egoitza berri horietatik ekin zioten berriro ere euskara eta euskal kultura bultzatzeko lanari.

1961etik Aurrera: Berpizkundea eta Normalizazio Bidean

Euskaldunak indarberrituta sentitzen hasi ziren. Gerratearen oroitzapen larrienak samurtu ahala, belaunaldi gaztearen indarra nabarmentzen hasi zen, eta ekonomiaren gorakadak ere baliabide gehiago eskuratzen lagundu zuen.

Ikastolen bilakaera funtsezkoa izan zen aldi honetan:

• 1937-1960 aldia: Gerra ondorengo lehen ikastolak legearen babesik gabe eta askotan ezkutuan edo "aitzakia"pean sortu ziren, erregimenaren errepresioari aurre eginez.
• 1960ko eta 1970eko hamarkadak: Ikastolen sarea eta mugimendua Euskal Herrian zehar hedatu zen nabarmen. Lege aldetik arazoak eta oztopoak izan arren, ikastolen mugimendua nolabait onartua edo toleratua izatera iritsi zen, gizartearen babesari esker.
• 1980ko hamarkadatik aurrera: Euskal Autonomia Erkidegoan (EAEn) euskara ofizialki irakaskuntza-sistema osora zabaltzeko urrats garrantzitsuak eman ziren. Euskara eskola guztietara eramateko asmoz, hiru hizkuntza-eredu nagusi (A, B, D) finkatu ziren, euskararen eta gaztelaniaren presentziaren arabera.