Euskal Herriko Autonomia Estatutua (1936-10-04)

P. D Rivera-ak alde
  II. Errepublika aldarrikatzean, Alf XIII.Ak izendatu. Berenguer (Donostia, Jakako arazoak). Aznar (deitu hauteskundeak apirilaren 14rako-1931) .Udal hauteskudeak deitu apirilean-> hiriburu gehienetan errepublikarrek irabazi-> Apirilaren 14an II. Errepublika aldarrikatu (Eibarren lehenengo). Nazionalistek (EAJ) ezagutu II. Errepublika eta esperantza handia zuten beren autonomiaren aldeko ideiak gauzatzeko, errepublikarrak horren aldekoak zirelako. Baina, Behin Behineko Gob. Biurteko Ezk, Lerrouxen gob eta F. Popularrak desberdin erantzun zuten euskaldunen autonomia estatutuen eskaeren aurrean: Behin Behineko GobernuaK: Autonomia estatutuen alde agertu: beraz katalan eta euskaldunak hasi eurenak idazten. Lan hori EAJk (Jose Antonio Agirre Getxoko alkatea buru, gero lehendakari) bultzatuta Eusko Ikaskuntzak egin zuen: 4 euskal probintzietarako proiektua zen. Hemendik irten ziren: LIZARRAKO PROIEKTUA (lurralde konfesionala onartzen zuen) PROIEKTU EZKERTIARRA (elizaren puntua kenduta) Biurteko EzkertiarraK 1931ko Konstituzioa aldarrikatu + erreformak bideratu ziren -> hauetako bat autonomiak Katalanei onartu zitzaien (1932) Euskaldunak eginiko proiektoa-> Azañak dimititu zuelako ezin izan zen aurkeztu. Nazionalistek erabaki aldaketak sartzea (Proiektu ezkertiarra): erlijio puntua kentzea eta  sozialisten eta  errepublikarren laguntza izan zuten. Ekarri: Nafar ordezkariek alde (kontserbakorrak, asko karlistak) Biurteko EskuindarraK Lerrouxen gobernua autonomien aurkakoa: beraz, euskaldunen proiektoa aztertu ere ez. Nazionalisten haserrea kontzertu ekonomikoak kentzeko asmoa duelako gobernuak -> nazionalistek batzordeak antolatzerakoan (k. Ekon.Ak defendatzeko), hauek debekatu zituen gobernuak 1934ko urrian eginiko greba deialdiarekin bat egin zen EHn istilu ugari sortaraziz (atxilotu, hildakoekin) Fronte PopularraK (1936-1939) Hauteskunde ostean (1936) F. POPULARRA garaile eta Bidea ireki autonomia estatutuei (Etapa honetan Gerra Zibil Garaian onartu zitzaien A+G+Bri (Euskadiri) autonomia estatutua 1936ko urriaren 7an (gerra hasita), proiektu berria) Altxamendua uztailean militarrek: GERRA ZIBILA hasi Militarrek (Mola Sanjurjo…) emandako estatu kolpe baten ondorioz...

Kronologia: 1936-07-17 Melillan altxamendua (Franco Kanariar irletatik Afrikara) 1936-07-18 Penintsulan zabaldu (Andaluziatik sartu Franco) 1939an amaitu zen gerra zibila. Arrazoiak: Fronte Popularrak hauteskundeak irabazi 1936anI, beren programa ezkertiarra aurrera eraman, eskuindarrek ez onartu. Neurriak (tentsioa areagotu): Falagea debekatu Militar arriskutsuak sakabanatu: Franco Kanarietara Goded Balearretara Mola Nafarroara Queipo del Llano Sevillara Barne arrazoiak Krisi sozioekonomikoa Antiklerikalismoa zabaldu Nazionalismoen aldarrikapenak Gizartearen banaketa, polarizazioa: ezkertiarrak/eskuindarrak, errepublikarrak/monarkikoak, pobreak/aberatsak, ateo-agnostikoak/katolikoak, autonomistak/zentralistak) Indarkeriaren gorakada: ezker eta eskuinekoen liskarrak Liskar armatuak 1936an Castillo teniente ezkertiarra hil zuten Uztailaren 13an Calvo Sotelo eskuindarren burua hil zuten Konspirazio militarrak burutu estatu kolpea <<Gobernuaren desegokitasunagatik altxamendu militarra burutu jeneral batzuek (Mola, Goded, Franco, Sanjurjo)>> Altxamenduak ez du arrakastarik guarnizio guztietan, horregatik gerra piztu zen Espainia 2 bandotan banatu: errepublikarrak eta nazionalak
1936-IX Comité de no Intervención osatu Europako hainbat herrik: ez zuten nahi gerra Europara hedatzerik Gerra honen bilakaera euskal lurraldeei dagokienez... Gizartea 2 bandotan zatituta, baita EHn: Bando nazionalean Araba,Nafarroa Bando errepublikarrean G,Bizkaia erra honen bilakaera EHn, IPARRALDEKO KANPAINA barruan kokatzen da eta 3 fase bereiztendira: 1.-Gipuzkoako Frontea (borroken tokia) 2 bandoen arteko enfrentamenduen ondoren (Nazionalen aldetik, Molak gidatuta) Gipuzkoa (Intxorta izan ezik) nazionalen eskuetan gelditu zen Urriaren 7an, gobernu errepublikarrak onartu egin zuen autonomia estatutua euskaldunentzat (proiekto berria da): Eusko Jaurlaritza sortu zen: Bizkaian egoitza (behin behinekoa). Ezaugarriak: Sorrera 1936-10-07 Lehendakaria: Jose Antonio Agirre (EAJ, jeltzalea) Gobernuko ministroak: EAJ, sozialistak, errepublikarrak, komunistak, ANV Ertzaintza sortu Txanpon propioa sortu Herri auzitegia sortu: matxinatuen ekintzak epaitzeko Euzko Gudarostea sortu: euskaldunen ejerzitoa Kanpo harremanak zaindu BH eta Frantziarekin: horiei esker bando errepublikarrentzat janaria Legutioko erasoa antolatu Parlamenturik ez, hauteskundeak ezin egin 2.-Legutioko erasoa Helburua → Legutiotik Gasteizera iritsi, hau errepublikarren eskuetarako lortzeko → Porrota 3.-Bilboren gainbehera Bando nazionalak laguntza handia: Alemania eta Italiatik Eraso gogorrak Bizkaian (euren hegazkineriakin probak egin): Otxandio, Durango, Gernika bonbardeatuz Populazio zibilaren aurkako eraso zuzena (zauritu hildako ugari) Bizkaia defendatzeko Eusko Jaurlaritzak agindu: BURDINEZKO GERRIKOA eraikitzea: Goikoetxeak ideatu 80-100 km babes muga modukoa (bunkerrak…) Erasotzeko erreza Bando nazionalak errez garaitu muga hori (Goikoetxea bera bandoz aldatu zen) 1937ko ekainean nazionalak iritsi eta jende asko ihes egiten saiatu (zigortuak izango zirelako errepublikarren alde egiteagatik) Gerraren amaiera Euskal lurraldeetan Bizkaia erorita, baita Intxorta ere → euskal lurraldeak bando nazionalaren eskuetan gelditu. Ondoren soldadu eta miliziano asko Kantabriarantz abiatu ziren. MILIZIANO=Bando errepublikarreko soldadu boluntarioak. (borondate gehiago prestakuntza baino). Batzuk borrokan jarraitu zuten. Beste batzuk (euskal gudariak) Santoñako Ituna sinatzerakoan (1937) saiatu alde egiten. Nork bultzatu: Jeltzaleak (euskal gudariak) Norekin paktatu: italiar ofizialekin: armak entregatuz gero itsasontzietan exiliora alde egiten utziko zietela Arazoa: Francok itunaren berri izatean ez zuen errespetatu eta tropek Santoñan harrapatutako gudariak atxilotu edo fusilatu zituzten (gutxik ihes egin). Gerraren ondorioak EHn: Gerra amaitu EHn baina ez ondion Espainian. Baina Francok 1938an ezarritako gobernuan erabakiak hartu: Kontzertu ekonomikoak Bizk+Gipuzkoari (lurralde traidoreak Frankorentzat) Jende asko exiliora joan behar  (J.A. Agirre): Mexikon, Frantzian (kontzentrazio eremuetan amaituz II.MGn), BHn eta SESB Atxilotu ugari → obrak egiteko erabiliak asko eta asko. Nazionalismoarekin zerikusia zeukan edozein elementu debekatu: lauburua, ikurrina, euskara... Euskal lurraldeetan ere  diktadura ezarri (demokraziarik ez) Errepresio handia: batez ere B+G eta A+N errepublikarren aldeko herrietan, non fusilatuak ugariaka izan ziren.