Espezie barneko harremanak

Lurraren barneko energia:

Bolkanismoa / Oso harri beroak / Lurrikarak / Kontinenteen higidura / Mendien sorrera 

Plaka litosferikoak:

7h  oso zati handietan apurtuta dago, zati horiek plaka litosferikoak dira. Hamaika bat plaka oso handi eta plaka txikiago pila bat daude.

Talkak eginez

Higidura konbergentea. Bi plake egiten dutenean, lodiena eta pisutsuena plaka arinenaren azpian sartzen da. Azpian Geratzen dena plaka ozeanikoa bada, mantuan hondoratu eta subdukzio-
eremu bat eratzen da.

Urrunduz:

higidura dibergentea, bi plaka elakrrengandik urruntzen direnean, plaka horien artean zegoen mantuko materiala urtu egiten da, lurrazalaera irteten da eta litosfera ozeaniko bihurtzen da.

Irristatuz:

ebakidurako higidura, hori gertatzen denean, plakak horizontalean higitzen dira, bata bestearen kontra irristatuz, eta faila eraldatzaile bat eratzen da.

Gasak

Ugarienak karbono dioxidoa eta ur lurruna dira. Beste gas batzuk ere kanportzen dira, hala nola, sufrea, nitrogenoa…

Likidoak

Tenperaturak gora egin ahala, laba bagindu egiten da, laba oso likatsua izaten da eta mantso mugitzen da

.

Solidoak

Piroklasto izena dute eta airera jaurtitako harri zatiak dira. Bonba bolkanikoak, lapilliak eta errauts bolkanikoak. 

Jarduera bolkaniko motak:

Jarduera Hawaiiarra / Jarduera Stromboliarra / Jarduera Vulkaniarra / Jarduera Pliniarra

.

Lurrikarak

Lurraren barneko energiaren beste agerpen bat dira. Lurrazalaren higidurek eta hausturek eragiten dituzten bibrazioen ondorioz sortzen dira. 

Itsasoetan gertatzen bada tsunamiak eragin daitezke eta magnitudea USM eskalan neurtzen da.

• Hipozentroa

  
  Bibrazioak uhin sismiko gisa noranzko guztietan hedatzen dira, lurraren barnean.

• Epizentroa:

  
  gainazalean dagoen puntua da, hipozentroarekiko bertikalean dago.

 Plaken fenomenoak: Plaka litosferikoen ertzak lurrikara- eta erupzio-arriskua duten eremuak izan ohi dira.

• Ertz dibergenteetan:

  
  Bi plaka banandu egiten dira

• Ertz konbergenteetan:

  
  Bi plakek talka egiten dute eta lurrikara-arrisku handiko guneak izaten dira.

• Ebakidurako ertzetan:

  
  Sismikotasuna eragiten dute.

Erupzioek eragindako hondamendiak:

Laba-koladak / Laharrak / Hodei suharrak edo fluxu piroklastikoak / Emanazio toxikoak / Grabitazio-kolapsoak / Leherketak lurrikarek eragindako hondamendiak

Lurrikarek eragindako hondamendiak:

Eraikinak erortzea / Luiziak / Azpiegiturak hondatzea / Tsunamiak 

Ekosistemak :

Ekosistema bat gune jakin batean bizi diren izakin bizidun guztiek, haien arteko harremanek eta bertan sortzen diren elkarrekintzek osatzen duten multzoa da.

Ekosistema baten osagaiak: 

Biotopoa

Ekosistemaren zati fisikoa da, bizirik ez duena; airea, harrokak, ura.Faktore abiotikoak deitzen dira.

Biozenosia:

ekosistema batean bizi diren izaki bizidun guztiek osatzen dute; espezie bereko banako guztiek populazioa osatzen dute eta faktore biotikoa deitzen da.

Uretako ekosistemak:

Ingurune urtarreko ekosistemak dira, kontinenteetan edo ozeanoetan aurkituko ditugu eta bi mota daude:Ur gezakoak eta itsasokoak.

• Argi kantitatea:

  
  faktore horrek organismo ekoizleei eragiten die, algei eta uretako landarei. Sakonasuna baldintzaten dute, zenbat eta handiagoa izan sakonera, orduan eta handiagoa izaten da presioa.

• Mantenugaien ugaritasuna:
  Zenbait substantzia, batez ere nitrogenoa eta fosforoa funtsezkoak dira organismo ekoizleentzat.

• Oxigeno kantitatea

  
  Uraren tenperatura ere eragina du ekosistemetan: zenbat eta tenperatura altuagoa, orduan eta oxigeno gutxiago izaten du urak.

Uretako ekosistemetako organismo motak:

• Planktona, jitoan flotatzen dute; batzuk mikroskopikoak dira, beste batzuk, begi hutsez (animalia batzuen larbak).

• Nektona, igeri egiten dute (arrainek)

• Bentosa, hondoan mugitzen dira. Hondoari atxikita bizi dira edp lurperatuta.

Itsasoko ekosistemak:

• Eremu pelagikoa:
  Argitasuna jasotzen duten eremuetan.

• Eremu batiala:
  200 metrotik 3000 metrora; ilun dagoenez ez dago landare ekoizlerik.

• Eremu abisala:
  3000 metroko sakoneratik dagoen eremua; organismo bentonikoak eta arrain abisalak bizi dira.

Ur gezako ekosistemak:

• Lotikoak

  
  Ibaiak, errekak, iturburuak eta ur-laster guztiak dira.

• Lentikoak

  
  Sakonera gutxiko ur- masa izaten dira 

Lurzoruaren osagaiak:

• Lurzoruko biozenosia:
  Landareez gain, animalia, onddo eta bakterio ugari bizi dira.

• Lurzoruko biotiopoa: osagai ez-organikoen artean:
  solidoak, gatz mineralak eta airea. Baldintza nabarmentezen dira: teperatura, hezetasuna eta argi falta.

Lurzoruaren garrantzia eta arrisku nagusiak:

• Kutsadura

• Trinkotzea

• Gazitzea

Habitata eta txoko ekologikoa:

Espezie guztiak ezaugarri jakin batzuetara moldatuta daude. Ezaugarri horiek espezie oso habitat zehatz batean soilik bizi daitezke. Izaki bizidun jakin batem bizimodua ahalik eta zehatzen deskribatzen dugunean, haren txoko ekologikoa deskribatzen dugu (elikadura mota, portaera...). 

Izaki bizidunen arteko harremanak

Animalia izaki bizidunez elikatzen dira eta harreman horiei, harreman trofiko deritze. Elikatzeko moduarekin zerikuzirik ez duten beste harreman mota batzuk ere: espeziebarneko eta espeziearteko harremanak.

Maila trofikoak:

• Ekoizleak

  
  Beren elikagaiak ekoizten dute (autotrofo esaten zaie).

• Kontsumitzaileak

  
  Beste izaki bizidun batzuez elikatzen dira

• Lehen mailakoak

  
  Belarjaleak 

• Bigarren mailakoak:
  Haragijaleak

• Hirugarren mailako:
  Beste haragijale elikatzaten dira.

• Deskonposatzaileak:

  
  beste izakin bizidunen hondakinez elikatzen dira.

Espeziebarneko harremanak:

• Familia-asoziazioak:

  
  gurasoek eta kumeek; hegazti eta ugaztun askok osatzen dituzte.

• Asoziazio sozialak:
  Erleek, inurriek eta bestelako intsektu sozialek osatzen dituzte.

• Asoziazio taldekoak

  
  Ugaztun belarjale eta hegazti askok osatzen dituzte.

• Kolonia asoziazioak:

  
  Elkarri lotuta dauden eta egitura sendoak osatzen dituzten banakoak, koralak adibidez.

Espeziearteko harremanak:

• Harraparitza

  
  Harraparia beste bat harrapatu eta hiltzen du; lehoiak eta gazelak.

• Parasitismoa

  
  Bizkarroia beste baten (ostalaria) bizkar bizi da, kalte eginez; onddoak eta zuhaitzak.

• Inkilinismoa

  
  Maizterrak beste espezie baten gorputzean edo hondakinetan babesa aurkitzen du, hegaztiak beren habiak sortzen dute.

• Komentsalismoa

  
  Banako batek etekina ateratzen dio beste organismo baten jardunari, usoak eta gizakiak.

• Mutualismoa

  
  Bi banako edo gehiago elkartzen dira, guztien onerako; krokodiloak eta txirri egiptiarra.

• Sinbiosia

  
  Muttureko mutualismo mota bat da; likenek landare eta alga baten asoziazio bat.

Gizakien jardunak eragindako desoreken adibideak:

Ezpezie exotikoak sartzea (zebra muskuiluak) / Basoetan eragindako suteak / Ezpezien bioaniztasuna galtzea / Kutsadura / Isuriak