Ekonomia: Oinarriak, Jarduerak eta Sistemak

Giza Beharrak eta Ondasunak

Giza beharrak ondasunen eta zerbitzuen bidez asetzen dira. Ondasunak materialak dira (arropak, elikagaiak...) eta zerbitzuak ez-materialak (hezkuntza, osasungintza, garraioa...).

Ondasunen Sailkapena

Irizpide hauen arabera sailkatzen dira:

Eskasia-maila

Ondasun askeak migagabeak direnak dira, beraz, behar adina daude denontzat. Horren adibide dira airea eta izarren argia. Ondasun ekonomikoak, berriz, urriak dira.

Eginkizuna

Giza beharrak zuzenean asetzen dituzten ondasunak kontsumo ondasunak dira (automobil bat, etxebizitzak...). Kapital ondasunek, berriz, beharrak zeharka asetzen dituzte (makinak, erremintak, ontziak, dirua...). Ekoizpen ondasunak ere esaten zaie.

Eraldatze-maila

Bitarteko ondasunak azkenean ase behar duten beharra asetzeko gai ez diren ondasunak dira. Ondasun burutuak, berriz, erabiltzeko edo kontsumitzeko prest dauden ondasunak dira.

Ondasun Eskuragarritasuna

Ondasun publikoak dira, horiek erabiltzean inor baztertzen ez bada (parkeak, liburutegiak, eskolak...). Pribatuak, berriz, horien erabileran norbait baztertzen bada.

Teknologia eta Ekoizpena

Teknologia: ondasun edo zerbitzu bat lortzeko erabilgarri dauden faktoreen konbinazioa da.

Ekoizpen aukera mugak: gizarte batek denbora-aldi jakin batean ekoitzi ahal dituen ondasunen eta zerbitzuen gehienezko kantitatea adierazten du, ekoizpen-faktore eta teknologia-ezagutza jakin batzuk erabilita.

Ekonomia hazkundea: gizarte batean aldi jakin batean izandako ondasunen eta zerbitzuen ekoizpenaren balio handitzea da.

Produktibitatea: ekoitzitako ondasunen eta zerbitzuen eta ekoizteko erabilitako faktoreen arteko erlazioa da.

Ekonomia Jarduerak

Ekonomia jarduerak: kontsumoa, ekoizpena eta banaketa dira. Jarduera hauetan aukeratu behar da, eta aukeratzen ez denari uko egin; hau da, aukera-kostua dago.

Kontsumoa

Familiek aurrekontu mugatuak dituztenez, diru-sarrerak nola banatu erabaki behar dute, beren beharrak lehentasunen arabera asetzeko.

Ekoizpena

Enpresek erabaki egin behar dute zer ondasun ekoiztea merezi dien eta zer baliabide erabili behar dituzten horretarako. Erabaki horiek hartzeko, aukera bakoitzaren kostuak eta onurak alderatuko dituzte.

Banaketa

Ondasun eta zerbitzuen ekoizpenaren eta kontsumoaren arteko lotura ezin hobea da banaketa. Adibidez, kioskoak, farmaziak, supermerkatuak...

Ekoizpen Faktoreak

Ondasunak eta zerbitzuak ekoizteko eta banatzeko erabilitako oinarrizko elementuak dira ekoizpen-faktoreak edo baliabideak. Hiru multzotan sailkatzen dira:

Natura Baliabideak

Naturan jatorria dutenak dira (arrainak, petrolioa, mineralak...).

Lana

Ekoizpen-prozesuan parte hartzen duen ordaindutako giza jarduera fisiko nahiz intelektual oro da.

Kapital Ondasunak

Bi multzo handitan sailkatzen dira:

Finantza Kapitala

(Dirua).

Elementu Fisikoak

Ondasunen eta zerbitzuen ekoizpenean erabiltzen diren ekipamendu guztiak (eraikinak, makinak, altzariak...).

Ekonomia Eragileak

Zer kontsumitu, non ekoitzi edo non banatu erabakitzen du norbaitek. Elementu horren erabakien mende dago ekonomiaren funtzionamendua. Erabaki-hartzaileei edo protagonistei esaten zaie:

Kontsumitzaileak

Familiatan edo etxeko ekonomiatan bilduta, zer ondasun edo zerbitzu kontsumituko dituzten erabakitzen dute, beren beharrak ahalik ongien asetzeko.

Enpresak

Ondasunen eta zerbitzuen ekoizpenari eta banaketari buruzko erabakiak hartzen dituzte, etekinen bat lortzeko, eskuarki.

Sektore Publikoa

Administrazio publikoek osatzen dute, eta gizarte osoarentzat ahalik eta ongizate-maila handiena lortzea da haren helburu nagusia.

Mikroekonomia eta Makroekonomia

Mikroekonomiak: ekonomia-eragileak banaka aztertzen ditu, bai eta elkarren artean dauden erlazioak ere; makroekonomiak, berriz, ekonomia oro har hartzen du.

Ekonomia ereduak: adierazpen grafiko sinplifikatuak dira, errealitate askoz konplexuagoaren portaera adierazten edo igartzen dutenak.

Ekonomia Hazkundea

Bi modu daude ekonomia-hazkundea izateko:

Ekoizpen Faktoreak Areagotzea

Ondasunen ekoizpena areagotzeko, baliabide gehiago erabili behar da: langile gehiago, instalazio gehiago, diru gehiago.

Produktibitatea Hobetzea

Bitarteko berak erabiliz unitate gehiago ekoizteko aukera badago.

Ekonomia Sistemak

Ekonomia-sistema: gizarte batek baliabide urrien bidez beharrak asetzeko eta, aldi berean, biztanleriaren artean banatzeko formulak ezartzeko erabiltzen duen moduari deritzo.

Merkatu Ekonomia

Merkatu ekonomiako sistemaren abantaila nagusia da pertsonek, dela familiek dela enpresek, beren lehentasun, zaletasun eta baliabideen arabera kontsumitzen eta ekoizten dutela. Baina sistema orok ditu abantailak eta desabantailak, eta merkatu-ekonomia ez da salbuespena.

Plangintza Zentralizatuko Ekonomia

Plangintza zentralizatuko ekonomia-sistema:

Aurreikuspen Akatsak

Ekonomiaren bilakaera erakusten duten zantzu errealik ez zutenez, planifikatzaileek ez zuten ekonomiaren martxari buruzko informazio fidagarririk, eta hori dela eta, ez zuten beti asmatzen aurreikuspenak egitean eta baliabideak esleitzean. Horren ondorioz, plangintzak ez ziren errealitatera egokitzen, eta erreakzio-ahalmena urria zen.

Pizgarririk Eza

Prezioak eta soldatak estatuak finkatzen zituenez, enpresek ez zuten elkarren arteko lehiarako ahaleginik egiten, eta langileen artean demotibazioa bihurtu zen nagusi.

Gehiegizko Burokrazia

Ekonomia-sistema kontrolatzeko behar zen aparatu administratiboa "buztinezko oinak zituen erraldoi" bihurtu zen, geldotasuna eta efikaziarik eza nagusi zirela.

Ekonomia Mistoko Sistema

Ekonomia mistoko sistema:

Lege eta Erakunde-esparrua Ezartzea

Oinarrizko arau eta legerik izan ezean, familiek eta enpresek ezingo lituzkete beren jarduerak egin inor kaltetuta suertatu gabe.

Ondasun Publikoak Hornitzea

Gizartearen ustetan, denek izan behar dute zenbait ondasun eskuratzeko aukera: hezkuntza, osasungintza eta errepideak. Estatuak eskaini.

Errenta Birbanatzea

Jaiotzean pertsona guztiek ez dituzte aukera edo baliabide berdinak, eta horrexegatik, sektore publikoa alde sozioekonomikoak zuzentzen saiatzen da, denek izateko gutxieneko ongizate maila bat. Erretiro pentsioak.

Ezegonkortasun Ziklikoa Arintzea

Merkatu ekonomia ekimen pribatuaren mende dagoenez, hedaldiak eta atzeraldiak txandakatzen dira.