Bizkaian eta gipuzkoan kontzertu ekonomikoak

IPARRALDEKO IDAZLEAK

SARRERA

→ Mende honetan literaturak ez du garrantzi handirik 

→ Buruzagia → Sarako Joanes Etxeberri → medikua (agintariek ez zituzten lanak haintzat hartu eta argitaratu gabe geratu)

→ Baionako museoan gordetzen diren bertso zahar interesgarri batzuen gainean:ez dugula orain arte irakurtzeko aukerarik izan,argitaratzeke zeudelako.

→ Argien mendea deitu ohi zaio,Ilustratuen garaia. 

JOANES ETXEBERRI SARAKOA 

→ Jesuitekin ikasi 

→ Medikuntza(sendagilea)→ Frantziako unibertsitate batean

→ Saran→ lan 

Gizon kultu euskaltzalea → Irakurriak zituen aurreko gizaldiko lanak: Axular,Ohienart 

Lanak:

1-Lau-urdiri gomendiozko karta edo gutuna: → Laguntasuna eskatu bltzarrari

→ Bere egitasmoa azaldu 

→ kasurik ez 

2-Eskuararen hatsapenak edo euskararen etorkia:--> Euskararen etorkia

 → gure hizkuntzaren gorazarre sutsua 

3-Euskarazko hastapenak latin ikasteko →  Euskeraz ikasteko proposamena

2 eta 3 argitarartu gabe 

Nor da idazlea? Joanes etxeberri Sarakoa 

Nondik aterata?Inprimatutako liburu batetik 

Zer dio textua? → Bere asmoa azaldu zuen 

oraino nihori→ oraindik iñori 

zaioena→ zaiona 

zein nahi den→ edozein 

antzatsuagorik→ trebeagorik 

manatzeko meagorik→ agintzeko bigunagorik 

suharragorik→ kementsuagorik

hurrantzen→ hurbiltzen 

indietako zein nahi den partera→ ameriketako edoiz partera

aldean→ ondoan

ezin nagole→ ezin egon nahiteke 

arta apurra→ arreta txikia 

halakotx → horregatik 

baten→ bat

ene hertar lau urtarrek→ nire herritar lapurtarrek 

ilki→ atera 

bederen→ gutxienez

trabailuak→ lanak 

hatsapenak→ hastapenak 

zein nahi→ edozein

LAN EZ ERLIJIOSO BATZUK

-hizkera garbizalea

-Baionako Euskal museoan gordetzen den koaderno txiki batean, ehun urte baino gehiagoan ondatutako bertsoak biltzen dira.

-”Itsasoko perillak”: anonimoa (Baionako museoan gorde)

HEGOALDEKO IDAZLEAK

SARRERA

Manuel Larramendi jesuitak suspertu zuen apu bat egoera hau. Era askotako lanen bidez euskararekiko jarrera aldarazi zien bere garaikideei. Agustin Kardaberaz eta Sebastian Mendiburu jesuitak izan ziren mendearen erdialdean idazlerik oparoenak eta liburu gehien argitaratzea lortu zutenak.

MANUEL LARRAMENDI (Garagorri abizena)

-Andoaindarra(Gipuzkoarra)

-Abadea umetatik eta gero jesuita bihurtu zen

-Ama barik geratu zen txikitan

-Goi mailako hizlari eta irakaslea(Salamankako unibertsitatean: bertan, beste irakasleek esaten zuten: euskarak inoiz ez duela izango gramatikarik, bazapizti batzuek bakarrik hitz egingo dutela euskaraz) (famatua bere hitz egiteko moduagatik)

-Unibertsitateko lana utzi eta euskarako gramatikako lehen liburua egin zuen: “El imposible vencido”(gaztelaniaz, euskara defendatu), hau argitaratu zuen 2.Liburua izan zen.

-Hizlari iaio eta zorrotza zen, eta idazten ere ez genuen kamutsa

-Euskararen azterketa eta defentsan egin zituen ahaleginik behinenak(eta horretarako unibertsitateko lana utzi zuen)

-Lehenengo mugimendu edo talde literarioa Hegoaldean, Larramendiri esker gertatu zen.

-Arrakasta itzela eduki zuen.

-Harrotasuna sortzen du euskararen inguruan. Jarraitzaileak izango ditu:

• Gipuzkoan: Agustin Kardaberaz eta Sebastian Mendiburu.

• Bizkaian: Añibarro, Pray Bartolome eta Mogel.

Lanak:

-”De la antiguedad y universalidad del Bascuence en España”(argitaratu zen lehena): euskara Espainian antzinakoa delarik buruz hitz egiten du. Euskara dela Penintsula Iberikako lehen hizkuntza eta euskaratik datozela hizkuntza guztiak(latina eta gaztelera euskaratik datozela defendatzen du)

-”El imposible vencido”(argitaratu zen bigarrena): euskararen lehen gramatika. Gaztelaniaz idatzita euskara kritikatzen zutenentzat, baina aditzak euskaraz.

-”Diccionario Trilingue del Castellano, Bascuence y Latin”: (erreferentzia latin) gaztelaniazko berbatik dator lehenik, euskal ordaina ondoren, eta latinezkoa azkenik. Euskarazko hitz egokirik aurkitzen ez zuenean, neologismoak (hitz berriak) asmatzen zituen. Arrazoia kultura onartzen zuten jipoia. 

LARRAMENDIREN ERAGINA

-Iparralderaino iritsi zen

-Kardaberaz Gipuzkoan eta Bizkaian

-Mendiburu Nafarroa aldean

AGUSTIN KARDABERAZ

Euskararen berri onak, apaizei eta eskoletako maisuei eskeinia da,euskaraz ndo irakurri, idatzi eta hitz egiteko erregelak ikas ditzaten.

Euskararen berri honak liburutik aterata 

Araban 

Euskeraz hitz egin nahi dute, baina umeak gipotzen dituzte euskeraz hitz ez egiteko

Lan ez erlijioso batzuk

• Eguategiren(maisu zuberotarra) lanak 1960an aurkitu eta hiruretariko bat bakarrik publikatua “Filosofo huskaldunaren ekheia”.  Bere lana(azkena eta ezena argitaratu) herriarentzako filosofia moduko bat zen, baina ez irakurerraza hizkera garbizalea baitarabil(Larramendiren hiztegikoa neologismoarekin idatzita).

• Baionakoa Euskal Museoan gordetzen den koaderno txiki batean, ehun urte baino gehiagoan ondutako bertsoak biltzen dira. Hasieran datozen Ternuari buruzko hiru poema luzeak: a)Partiada tristea, Ternuara (senideei egindako agur hunkigarriak) b)Itsasoko perillak (Ameriketarako bidean dauden arriskuak) c)Ternuako penak (arrantzaleek Ameriketan dituzten nekeak eta lanak)

“Ternuako arrantzaren oihartzuna euskal bertsogintzan” (Itsasoa 3)

Itsasoko perillak (perillak=arriskuak)

Kontxatik (Donibane-Ziburuko badiatik) doa untzia,

han konpaunia guzia,

Ternuarat badoazi,

zerbait nahiz irabazi(zerbait irabazi nahian).

Bide luze Ternuarat,

itsasoa zabal harat,

zubirik ez pasatzeko,

marinelen salbatzeko.(itsasoan ezbeharren bat gertatuz gero, ez dago lehorrera joateko pasabiderik, zubirik)

Han jotzen ditu kontristak(ezbeharrak),

bendebal haize konpristak,

denbora gaiztoa sartzen,

gabitako(itsasontziaren belak) biak hartzen.

Zeru guzia isuri,

babazuza eta uri(kazkabarra eta euri),

marinelak trenpatuak(busti-bustita blai),

hotz handiak jelatuak.

Furakanasen saria

ifernuko iduria(infernukoa dela dirudi),

Satan beltzak darabila,

untzien(ontziak,itsasontziak) galtzen dabila.

Uhin(olatu) baten bizkarrean 

bi uhinen hondarrean

tirabira badabila,

untziak agertzen gila(azpiko bizkarrezurra)

Bere mastak galdu ditu,

untzia motz eta gelditu,

itsasoak hautsi lema

trebes galtzerat darama.

Gaineko zubia hautsi,

ura tilaperat(beheko sotora) jautsi,

tilapean ura gora,

untzia doa hondora.

Marinelak biluziak,

luzatu nahiz(nahian,guran) biziak,

uhinpean igerika

untzu puskei atxikika(helduta,oratuta).

Urak non berma(finka(tu)) ez du

ez aireak nondik lotu(eutsi),

untziak ez zimendurik,

han ez da salbamendurik.

SEBASTIAN MENDIBURU oiartsuarra

Nafarroan eta Giouzkoan aritu zen.Hizlari dotorea->Zizeron euskalduna deitzen zioten. Jesusen bihotzarekiko zaletasuna hedatzea helburu. Lanetan deboxio horren inguruko xehasketak. Lanak: 1)Jesusen Bihotzaren debozioa (Aita Croisset-ek idatzitako liburuaren moldapena) 2)Jesusen amore-nekei dagozten zenbait otoitz-gai 3)Euskaldun onaren biziera (errosarioa nola errezatu/meza entzuteko modua) 

“Jesusen Bihotzaren debozioa” MENDIBURU

Ez da erraz, erre gabe, kolkoan sua ekartzea. Ez eta, Jesus ziñez maitatu gabe, ongi ta sarritan komulgatzea ere. Egia hau aisa siñistuko zenuke, zer den Jauna komunioan artzea bazeneki. Ori zekiten santuak; beren Jesus maitatu naia asetzeko, etzuten Jesus bera artzea bezalako gauza ta biderik aurkitu. Jesus da, alabaña, den amorezko laberik andiena. Labe onetako suak auts egin ez zitzan, beren barrenean zutenean, santuetatik zenbaitek bear zituzten ur otzezko oialak bularraren gañean. Egunoro Jauna artzen zuten ezkero, orobat billatzen zituzten larrutu, ezurrak autsi ta il nai zituztela zekiten Jesusen etsai edo tirano gogorrak(prest zeudela torturatzaileek eragindako neke eta oinaze guztiak jasateko, alegia). Komunioko suan beroturikako bihotzakin maite zuen Jesus: norbait maite duenak ez du bere gauzarik; edo dituenak noiznai emain(emango) ditu maite duenagatik; orregatik ematen zuten Jesusen izenean egunoro komunioa artzen zutenak beren odola ta bizia.

Hegoaldeko antzerkigintzaren hastapenak

XVIII. Mendeko garrantzitsuenak-> Frantsizko Xabuer Munibe: El borracho burlado. Pedro Ignazio Barrutia: Acto para la Nochebuena edo Gabonetako ikuskizuna.

PEDRO IGNAZIO BARRUTIA

Aramaion jaio, Arrasaten bizi. Eskribaua izan zen lanbidez. Bere lana “Acto para la Nochebuena” ez da Belenen bakarrik gertatzen, Arrasate ere sarritan azaltzen zaigu. Nahasketa arraroa baina polita, eta hori Grazioso edo Barregarria-ren papera jokatzen duen pertsonaiari esker lortu.