Bertso idatziak

MILIA

Xv. Mendearen hasieran dute ooinarri Lasturko MIliaren bertsoek, historalariek Diotenez. Lasturko Milia andere Leizaola dorretxean bizi zen, baina Arrasatera Ezkodun zen beste ola bateko gizon batekin. Milia, ordea, gazterik hil zen. Gaubeian zudela, Miliaren ahizpak bertsoak kantatu zizkion. Etz ez Nolanahikoak. Miliaren ahizparen ustez, alargunak ez zuen ondo zaindu eta Maitatu Milia, eta gainera, beste andre batekin ezkontzeko asmoa zuela egotzi Zion gizonari. Koinatuaren jarrerarekin suminduta, lau kopla kantatu zizkion Ahizpa bertsolariak Miliari. Ahizpak, nahi eta ez, Milia Lasturrera eraman nahi Zuen, han lurperatu zezaten. Kopla horiek euskarazko bertsorik Zaharrenetarikoak direla uste dute adituek.

TXABALATEGI ETA ZABALA:

1801an, saio izugarri bat izan omen den Villabonan. 4.000 ikusle bilzu Ziren herriko plazan Zabala eta Txabalategiren bertso-gudua ikusteko, Bosna Ontzat urre jokatu zituzten bertsolariek. Txabalategik Aizarnazabalgo sakristaua Eramn zuen epaile gisa,  Zabalak Fernando Bengoetxea herrikidea eta Billabonako alkateak Jose Mendizabal apaiza izendatu Zuen boz-erabakitzailea. Saioa amaitu omen zen; nork irabaziko eta juezek beren Epaia eman aurretik, publikoak oihuka eman zuen erabakia. Gertakizun horrrek Adierazten du ezerk baino hobeto bertsozaleek badakitela bertsolaritza benetako Apostu bate z dela. Orduko saioetatik salbatutako bertsoak zortziko et Bederatziko txikiak dira batez ere. Izugarria da garai hartako bertsolarien Ezagutza teknikoa. Neurri estuan erraztasun handia sumatzen zaie, berezko Errimatzeko gaitasun oparoaz gain.  

ETXAHUN

IPARRAGIRRE

Erromantzizismoaren Arrakasta unean bizi izan zen. Gizabanakoak bere herria berezko espirituaren Jabetzat jotzen du, horrekin batera askatasun-grina sentituz. Gehiago da Sentimenadua pentsamendua baino. Bizitza ulertzeko era horrek Iparragirreren Jarduera zeharkatu zuen, eta modu horretan azal daitezke bere olerkigintzaren Hainbat arlo sentikor.Bertsolari zaharren artean, Euskal Herriko Erromantzizismo artistikoaren pertsonairik azpimagarriena dugu. Haren Gernikako Arbola erreserkia mendeetan zehar Foruen ikur izan den arbolak euskaldun Askorengan sortu zuen nortasun-kontzientziaren adierazle gailena da. Urretxukoak errma ez ezik, musika ere landu zuen; izan ere, Errom. Garaian garrantzi Handia hartu zuen, erarik aproposenetakoa baitzen estetika adierazko berria Irudikatzeko.

XENPELAR

Bertsopaperak galerada moduko orri inprimatuak dira, herri mailako bertso Sortak jendartera iritsarazteko aparatuak. Orri horiek meza ondotan eta Ferietan saltzen ziren; jendean bizitzen zen lekutan, bertso-saltzaileak Kantatzen zituzten bertsoak, eta ibdiren entzuleek erosten paperak Bertsopaperen hasiera Bilbon izan zen eta sistema horren bidez zabaldu ziren, Esaterako, eguberri kantuak San Frantzisko Komentuak 1755an. Indarrean iraun Zuten bertsolaritzak agintzen zuen lurraldeetan, batez ere XIX. EtaXX. Mendetan, Eta ia erabat galdu zen argitalpen modu hori  1936ko ugda zibilaren ondoren.

BILINTX

Maitasun-gaietan utzi digu Bilintxek sorkuntzarik Bereziena. Ondoan ditugun bertsoez gain, harenak dira  Behin Batean Loiolan eta Triste Bizi Naiz eta bertso ezagunak. Koldo Mitxelenaren iritziz, hura da euskal Literaturan ahots benetan erromantikoena. Alabaina ez da poeta erromantiko Klasikoen gisara izakion zorigaiztoa Txarrestera emana, baizik umore gazi-gozoko idazlea; umore itxuraz azalekoa edo Mamirik gabea, baina munduaren erruki Babesteko gotorlekutzat hartu zuena. Sentimendu handiko idazlea zen, amodioaren Aurrean biluzirik Agertzeko lotsarik ez zuena, hain zuzen ere, literaturan, barne-aitorpenaren Oro bazter uztea agintzen zuen joera nagusi zen garaian. Horretan, Bilintx Poeta bakartia izan zen bere garaian. Bilintxen begi zorrotza eta luma zorrotzagoa oso agerian gelditzen Dira beraren poema satirikoetan. Satiraren zertzelada nagusiak ongi marrazten Zituen beti, baina gordinkeriarik gabe, mendekurik gabeko irribarre errukibera gordeta beti. Literatura-kritikariek  hizkera arruntegi Edo pobrea leporatu izan dioten arren, esan daiteke Bilintxen bertsoetan Donostiako euskara urbano zaharra mintzo Dela garbi.

OTAÑO:

ELIZANBURU:

Joan Batista Elizanbururen olerkiak banan-banan aiptzea ezinezkoa litzateke, Asko Dira kantu bilakatu dinreka. Esan nahi baita, neurriaren aldetik egoki-egokiak Direla eta eraaz gogoratzekoak. Ia-ia berezkoak  direla esan liteke. Bere sorterriko kalkia Baino euskara zabalago batean idatzita daude eta euskladun ororentzat dira Ulergarri. Elizanburuk maitasunez erabili zuen hizkuntza bere bertsoak Osatzerakoan. Eraginfrantsezeko literatura-heziketa fina izan zuen eta eroso Idatzi zuen hainbat erregistrotan: deskripzio burlatiak, emakumearen Edertasunari gorazarreka, maitasuna, herrimina, naturako bizitza…

ZALDUBI

Irakurleak goza delaza, bidez batez, zerbait ikas dezala; hori da Zaldubiren Olerkien helburua. Gaia aldetik, erliojioa, herria, hizkuntza, politika-errepublikaren Etsai amorratua omen zen- eta ohiturak lantzen ditu, besteak beste. Hizkuntzari Dagokionez, gehienbta lapurtera erabili zuen, neurtitz batzuetan baxenafarrera Nahi zuberoko hitzak, eta egiturak agertzen badira ere, Gran Adema Zaldubi Olerkariarentzat, musikak erabateko garrantzia du, haren ustezm doinua delako Testuaren euskarria. Hala, harritzekoa ere ez da haren olerkietako batzuk kantu Gisa herriaren oroimenean gaurdaino gorde izana. Horren adibidea dugu hone Eekarri duguna, Gauden Euskaldun izanekoa; hainbat eta hainbat kantariek abestu Duten bera.