Agente geologikoak

LURREKO ERLIEBEA: Gure planetako lurrazala eratzen duten formazioen multzoa da. Bi prozesu geologikoak sortzen eta aldatzen du: * Barne prozes: Lurraren barrualdeko energiaren ondorio dira * Kanpo prozes: Eguski energiaren eta energia grabitatorioaren ondorioa dira.

1. Sedimentazioa, garraioa, meteorizazioa eta higadura 2. Haize glaziarra, lurpeko urak, gainazaleko urak eta izaki bizidunak ERLIEBEA BALDINTZEN DUTEN FAKTOREAK: * Faktore litologikoak: arroka moten arabekoak dira, material guztiek ez diote jartzen erresistentzia bera higadurari edo meteorizazioari. Erresistentzia hori arroken kohesioaren, iragazkortasunaren eta aldagarritasun kimikoaren arabekoa da. * Faktore klimatikoa: Klima polarretan, glaziarrak dira eragileak; klima idor eta lehorretan, haizeak dira eragileak. * Egitura faktoreak: Aldatzen dituzte erliebe formen kokapenarekin eta geometrikoarekin dute zerikusia. * Faktore antropikoak: Giza ekintzari dagokio. Eragin handia dutenak, bizkortasunagatik eta hartzen duten eremuagatik. (tunelak, errepideak, urtegiak...) ARROKA MOTAK: * Sedimentarioak: sedimentuen plaketatik sortuak (Kareharriak, marmola) * Metamorfikoak: prezioa edo tenperatura altuan jasan du (hareharria, Graniyoa) * Magmatikoak/ Igneoak: magma hoztetik sotu (plutonikoak: magma poliki hoztu da (kristal osatua))

(Bolkanikoak: magma bizkor hoztu da) Arbela, basaltoa AGENTE GEOLOGIKOAK: materialak erauzten dituzte erliebetatik eta lekua aldatu egiten dituzte.

1. Haizea: Lurrazal osoan eragina du (agente eraginkorra: basamortu, landare gabeko

lurraldetan, hondartza...). 2. Glaziarra: materialak higatzeko eta garraiatzeko ahalmena. (Zona polarra eta goi-mendiak) 3. Ur basa: eurite bortitzen ondoren lurrazalean gelditzen den ura da. 4. Ibaiak: ubide iraunkorrak dira, materialak higatu eta garraiatu egiten dute, maldaren eta

emariaren arabera. 5. Lurpeko urak: zorupeko material disolbagarriak disolbatzen ditu eta lurpeko barrunbeak

sortzen ditu. 6. Itsasoa: (kostaldean eragina: itsaslabarretan eta ibaien bokaletan, materialak garraiatzeko). EGUZKITIK LURRERA IRISTEN DEN ENERGIA: Energia handia iristen da Eguzkitik Lurrera (argi-erradiazioa). Energiaren banaketa irregularra izaten da lurrazalean:

● ZONA POLARRETAN: erradiazioak zeiharka eraso eta atmosferako aire-geruza lodia zeharkatzen du. Energia termiko gutxi iristen da eta horregatik, oso hotzak dira.

● ZONA EKUATORIAL ETA TROPIKALETAN: erradiazioak perpendikularrak eraso eta aire-geruza mehea zeharkatzen du. Energia termiko asko iristen da eta horregatik, bero handia dago. ATMOSERAREN ETA HIDROSFERAREN DINAMIKA: urak eta aireak mugitzean, fluidoaren zona beroko beroa zona hotzerantz garraiatzen dute, eta konbekzio- korronteak sortzen dira.

→ Zirkulazio atmosferikoa:konbekzio-korronteek aire-masak sorrarazten dituzte eta aire-masak elkar ukitzean, zonetan berezko klima bat sortzen da. Zazpi klima-zona bereizten ditugu, ekuatorearen bi aldeetan simetrikoki banatuta. METEORIZAZIOA: Lurrazaleko arrokek in situ jasaten duten aldaketa da, eragile atmosferikoek haietan jarduten dutenean. Arrokak kohesioa galtzen du eta puskatu eta desegin egiten da. Motak:

1. FISIKO EDO MEKANIKOA: esfortzu batek harri batean eragina duenean gertatzen da. (Ura

arrailetan izozten denean gertatzen da, gelibazioa
)

a. GELIBAZIOA: Ura harrien zirrikituetan sartu/ bolumena handitu/ harria apurtu b. TERMOKLASTIA: Tenperatura handia arroka zabaldu/ tenperatura hotzak uzkurtu. C. HALOKLASTIA: gatz-ura arroketan sartu/ ur- lurrunketa/ gatzen kristalak eratu/

arroka apurtu 2. KIMIKOA: erreakzio kimikoen ondorioz gertatzen da, mineralak eraldatzen dituzte eta harriak

disgregatu egiten dira. (Oxidazioa eta karbonatazioa
)

a. KARBONATAZIOA: atmosferako CO2ak euri urarekin azido karbonikoa sortzen du,

eta honek kareharria (kaltzio karbonato disolbaezina) bikarbonatokaltzikoan bilakatzen du (disolbagarria). Adib: erliebe Karstikoa BIOLOGIKOA: izaki bizidunek eragiten dute. (Zuhaitzen sustraiak harriak puskatzen dituzte: bioklastia)

GARRAIOA: Meteorizazioaren edo higaduraren lanaren ondorioz sortutako materialak beheragoko eta malda gutxiagoko aldeetara eramatea da, energia grabitatorioren eraginez. Materialak alde horietan sedimentatzen edo jailkitzen dira.(Egoera solidoan; garraio hautakorra, haizea/ ur korronteak) eta (garraio ez hautakorra, glaziarrak) HIGADURA: Kanpo eragile geologikoek aire zabalean dauden arrokei zatiak erauztea eta herrestan eramatea da. Kanpo eragile geologikoak; haizea, glaziarrak, gainazaleko ura eta itsasoa.
(uradurra) SEDIMENTAZIOA: Eragileek indarra galtzen dutenean ematen den materialen pilaketa. Grabitazio indarrek sortua. Arroak eratzen dira. Adibidez: itsas arroa. *Disoluzioaz emandako garraio baten sedimentazioa:prezipitazioa. Adibidea: estalaktita baten sorrera. LURZORUAREN FORMAZIOA: EDAFIZAZIOA: Lurzorua lurrazalaren kanpo geruza da, biziaren euskarrià dena eta batez ere materia organikoz, mineralez, likidoz, gasez (nagusiki, airea) eta izaki bizidunez osatua. Eguneroko hizkeran, baina baita ere nekazaritzan, lorezaintzan eta ingurumenzientzatan, gai honi lurra esaten zaio. Lur emankorra frakzio mineral baten eta frakzio organiko baten nahasketa da, lurrak eta hareak osatzen dute frakzio minerala eta frakzio organikoa berriz, deskonpozizio egoeratan dauden materia organikoak osatzen du. * FORMAZIOA:

1. Harria ma desegiten hasten da. 2. Materia organikoak laguntzen du harria desegiten 3. Geruzak sortzen dira 4. Garatutako lurzoruan landaredia oso ugaria da. * FAKTOREAK:

1. Klima: beroa eta hezea ona da edafizaziorako 2. Denbora: urte asko behar dira lurzorua heltzeko. 3. Harri mota: Meteorizazioaren ondorioz lur bihurtzen diren harriak onak dira edafizaziorako. 4. Malda: Luzorua hobeto garatzen da leku lauetan malda handiko lekuetan baino. * LURZORUKO HORIENTAZIOAK:

1. Zero horizontea: orbelak eta gainean pilatzen diren landare eta animalia hondarrek osatzen

dute. 2. A horizontea: euri ura iragazten denean sortzen da, urak, gatzak eta materia disolbagarria

beherantz erameteagatik. 3. B horizontea: euri urak A horizontetik garbitutako gatzek eta materia organiko disolbagarriak

osatzen dute. 4. C horizonteak: hasieran zegoen harria da, eta hasieran bazalaxe dago.