1839ko urriaren 25eko legea

SAILKAPENA:Testu hau lehen eskuko dokumentua da: Joaquin Cortes Oligarkia eta juantxokeria Espainako egungo gobernu mota gisa liburuaren zati bat. Testu politikoa da, Errestaurazioaren egiten dion kritika baita. Madrilen argitaratu zen 1901ean, 1898ko krisiaren eragina nabaria zenean Espainako intelektual askorengan, eta erregenerazionizmo deitutako mugimenduaren barruan koka ezakegu. Testuaren egilea Joaquin Costa da, erregenerazionismo ordezkari nagusia. Testu honen asmoa kazikizmoa salatzea da.ANALISIA: Testu honen ideia nagusia oligarkia eta jauntxokeria salatzea da. Sistema honen osagaiak deskribatzen ditu: oligarkak edo primateak(hiriburuko pertsonahi garrantzitzuenak),jauntxoak(lurraldean sakabanatutakoak) eta batzuen eta besteen arteko komunikazioarako tresna diren gobernadore zibilak. Beste ideia garrantzitsu bat izango litzateke jauntxoak ez direla nazioaren benetako ordezkariak, nahiz eta boterea euren eskuetan egon. Azkenik, hauteskundeetan egiten den iruzur sistematikoa salatu egiten du.IRUZKINA: Errestaurazioa ondo ulertzeko seiurteko iraultzaireari erreparatuko diogu.1868an, Iraultsa Loriatsuren ondorioz Borboiak kanporatu eta eta erregimen demokratiko bat eraikitzeko saiakera egin zen. Lehenengoz monarkia demokratikoa eraiki nahi zen bahina porrot egin zuen Amadeo I abdikazioarekin eta I errepiblika aldarrikatu zen. Garai hartan Espainak oso egoera desegonkorrak jasan behar izan zuen, honen ondorioz Paviak estatu golpea eman zuen 1874ean eta hilabete batzuk geroago Martinez Camposek Alfonso XII. Espainako errege ipini zuen, Borbondar errestaurazioari hasiera emanez./ 1876an konstituzio berria aldarrikatu eta oso kontserbadorea zen: burujabetasuna erregearen eta gorteetan zegoen, herregeak parte hartu ahal zuen botere legagilean...Sistema berria bi alderdi politikoetan txandakatzera oinarritu zen:kontserbadoreak eta liberalak. Hori ziurtatzeko iruzur sistematikoa egiten zen hauteskundeetan. Batez ere nekazal eremuetan,juantxo eta kazikeen boterean oinarritzen zen. Alfonso XII. Hil eta Maria Kristina tronua hartu, baina sistemak ez zuen garrantzisko aldaketarik izan./ 1898ko gerran Cuba eta Filipinak galdu ziren eta pesimismoa nagusitu zen intelektualetan. Intelektual horietako batzuk Espainaren gaixotasuna diagnostikatu eta sendatzeko irtenbideak bilatu zituzten: Mugimendu honi erregenerazionizmo deritzogu eta JOaquin Costa da ordezkari garrantzitsuena. Erregenerazionistek iezin izan zuten sistema azaldu nahiz eta bere lanetan sistemaren ustelkeria azaldu eta gero. 1903 Alfonso XIII Erregealdia hasi eta sistemaren krisia areagotu zen. Sistema barrutik ezin izan ziren arazoak konpondu eta talde asko sistematik kanpo zeuden. Hori dela eta gatazka sozialak areagotu ziren eta 1917an sistemaren gainbehera oso handia zela ikusi zen defentsa batzarrak, Bartzelonako parlamentarien biltzarra eta langile mugimendua gobernuaren aurka ipini zirenean. 1923 Primo DE riveira estatu golpea eman eta diktadura ezarri zuen irtenbidearen bilan. Baina 1930an diktadurak porrot egin eta geroago Alfonso XIII. Abdikatu eta II. Errepunlika aldarrikatu zen. KONKLUSIOA:
testu hau garrantzi handia du Espainako historiarentzako, Errestaurazioaren sistemaren ustelkeriaren salaketa ausarta da, eta intelektual erregenarazioniztek Espainaren arazoen aurrean erakutsitako erakusgarria delako. Amaitzeko esan dezagun Costak eta erregenarionistek salatutako aarazoak konpontzeko benetako neurriak ikusteko II.  Errepublikara arte itxaron behar dugula.

Iruzkin

TESTU MOTA:Jatorri aldetik :historikoa.-Forma aldetik: legegilea.- Eduki aldetik: politikoa.-Egilea: 1839ko gorteak eta Maria Kristina erregina gobernatzaileak berretsita. Beraz kolektiboa.-Hartzailea: Hartzaile publikoa dauka, nazioari zuzenduta dago.-Data eta Lekua: Madrilen 1839ko urriaren 25an.-Asmoa: Lehenengo gerra karlista amaitu ondoren, foruak berresten ditu euskal probintzietan. TESTUAREN ANALISIA: Espainako gorteek foruak berresten dituzte Euskal probintzietan, eta Maria Kristina erreginaordeak berresten du. Bi artikuluen bidez ideia hori adierazten da.1- Lehenengo artikuloak foruak berresten ditu, baina batasun konstituzionala ziurtatuz.2- Bigarren artikuluak Gorteei ahalmena ematen die aldaketak egiteko foruetan, euskal probintzietako ordezkariei entzun onodren,liberalismo konstituzionalarekin egokitzeko asmoz.IRUZKINA:Fernando VII. Hil baino lehen bere alaba Isabel erregina izendatu zuen. Horrek lehenengo gerra karlistari hasiera eman zion Karlos Maria Isidrok tronuko eskubideak errebindikatu zituenean. Bi bando sortu ziren: Karlistak alde batetik eta Isabeldartarrak bestetik. Lehenengoek absolutismo monarkikoa eta tradizioa defendatzen zuten. Behe mailako apaizteriak, nekazaritzako noble txikiek eta nekazari gehienek osatzen zuten. Isabedatarrak liberalismoaren alde zeuden eta legeak bateratzearen zein zentralizazioaren alde bebai. Bugesiakokideak, funtzionarioak, armadako ofizialak eta hiritar gehienak osatzen zuten./Lehenengo gera karlista (1833-1839) hiru fasetan garatu zen: 1-Zumalakarregi generalak armada erregular bat antolatu zuen, eta landa-eremuan nagusitu zen karlismoa, hiriak, aldiz liberalak izan ziren. 1835 Zumalakarregi hil zen. 2-35-37 karlistek estrategia alatu zuten, eta hegoalderantz abiatu ziren. Porrot egin, eta iparraldera berriro.3- 1827 aurrera egoera hobetu zen liberalentzat. Armada liberala indartzen joan zen elizaren desamortizazioari esker. Karlisten ahulezia nabarmenagoa egin zen eta haien artean tira-birak gertatu ziren: alde batetik, transakzionistak liberalekin akordio batera heltzeko alde zeuden, bestetik, intransigenteek gerra jarraitzea nahi zuten. Azkenean 1839an gerra amaitu zen. Karlisten artean transakzionistak nagusitu ziren eta 1839an Bergarako ituna sinatu zuten Esperterok eta Marotok. Karlistek Isabel II.Ari erregina izateko eskubideak aitortu zituen, eta Esperterok forua babesteko hitza eman zion. Ituna eta gero foruak berretsi ziren nafarroan eta hiru euskal probintzietan. Horrek bidea eman zion foruak eta liberalismoa egokitzeko.KONKLUSIOA: 1839 Urriaren 25eko legeak foruak berretsi zituen euskal probintzietan eta Nafarroan. Lege hori Bergarako itunaren ondorio da. Esperterok forua defendatzeko konpromisoa hartu, lehenengo gerra karlistari amaiera emateko, eta horregatik foruak berretsi behar ziren. Dena den, foruen eta liberalismoaren arteko auzia ez zen bukatu: legeak bidea irekitzen zuen aldaketak egiteko foruetan, eta hori gertatu zen Espertero erregeordetzan: Nafarroak 1841ko Hitzarturiko legea sinatu zuen eta hiru euskal probintzietan urte berberean Dekretua ezarri zen. Bi kasuetan foru baimena galdu, barruko aduanak kostaldera eta arlo legegilean Espainako beste lurraldeekin parekatu ziren euskal lurraldeak. 1876 Canovas abolitu zuen betiko, Hirugarren gerra Karlista amaitu ondoren.

GAIA 4:

Alfontso XII. Boterean zegoen bitartean(1875--85) sistema politiko berria egin zuten Errestaurazioa izenekoa eta sortzailea Canovas izan zen.  SIATEMAREN OINARRIAK: -876KO KONSTITUZIOA: Subiranotasuna errege eta gorteengan zegoen. Gizabanakoen eskubideak 69koen antzekoak ziren.Sufragio sentzitarioa 1889 arte gero gizonezkoen unibertsalagatik aldatu zuten. Erlijio katolikoa estatuarena izango zen.-Bi alderdi liberal handiaren antolamendua: 1-Alderdi kotserbadorea eta Liderra Canovas zen.2-Alderdi liberal fusionista lierra sagasta zen. Biek 76ko konstituzioa defendatzen dute. Bien artean txandakatze sistema adostu zuten El Pardo ko hitzarmenaren bitartez(1884). Honen mekanismoa izan zen erregeak gorteak disolbatzea, politiko bati ematen dio hauteskundeetara duen gabinete berri bat antolatzeko ardura eta Gabinete berriak gobernadore zibil berria jarri eta hauek berriz, alkate berriak.JAUNTXOKERIA (KAZIKISMOA): Hauteskundeak manipulatuak izaten dira eta iruzurretan erregetik kazikeetara parte hartzen dute.///Hassburgoko M.Kristinaren erregeordetza bitartean krisi handi bat egon zen 1898. Urtean hasitakoa eta krisi honen izena 98ko krisia da. Krisi barruan Kubako hondamendia gertatzen da: Kuba eta Espainan gerran hasten dira, kubatarrek independentzia nahi zutelako eta EEBB sartzen da. Filipinetako gerran berdin berdina gertatzen da. 1898/12/01 Parisko bakea sinatzen da. Hemen Kubak independizatzea lortzen du baina EEBBren kontrolpean, Esoainak Filipinas, P.Rico, etab. EEBBri saltzen dizkio. Espainak bere inperio kolonial guztia galtzen du Europako potentziak beraien artean banatzen diren bitartean. Hau guztia ondorio batzuk ekartzen ditu:- Politiko, militar, ekonomiko, moralak...Trama nazionala. Bebai 98ko idazleen sorkuntza eragiten du eta beraien zeregia Espainaren egoeraren berri ematea da olerkien eta poemen bidez. Bebai erregenerazionismoa sorzen du eta mugimendu honen "burua" Joaquin Costa zen.///ALFONTSO XIII(1902-1923:KRISIA AREAGOTZEN DA. Alderdi bietan krisia hasten da(kontserbador(canovas) vs liberal(sagasta))hil.  barne borroka hasi (mauia vs Canalejas) eta gainera opsizioa(errepublikazaleak,langile mugimend, alderdi nazionalistak) indartzen joaten da. 1909 Aste tragikoa hasten da: Marokorekin gerran daude eta herriko jendea reklutatzen dute. Langileek honen aurka protestatu eta aste betez Bartzelona "hartzen"dute. Gobernuak erreprexua egiten du Ferrer maisu anarkistari leporatzen. Gobernuari egindako kritikei ondoren Mausak dimititu. Geroago 1917ko krisialdia hasten da: Militarrek protestatzen hasten dira, oposizio alderdien protesta erebai eta greba bat egiten dute langgileek prezioaren gorakadagaitik. Sistema politikoa ez da gai jarraitzeko, gainera langile mugimenduak errekalizatzen dira eta desorden politikoa hasten da. Kataluniako mugimendu nazionalistak indarra hartzen doa. Gainera Morokoko gerran porrota eta erregeak ez ditu azalpenak eman nahi. Hau gustia eta gero Primo de Rivera 1923an Estatu golpe bat ematen du.