XVI. Mendeko Euskal Herria: Politika, Kultura eta Erlijioa

XVI. MENDEA

Politika

• Europan monarkiak sortu ziren (Espainia, Frantzia, Ingalaterra).
• Euskal Herrian: 1512an, Fernando Katolikoak Nafarroa Espainiako koroarekin batu zuen.
• Ordura arte, Nafarroa independentea zen.
• Erregina: Joana Albretekoa.

Kultura: Berpizkundea

• Gizakia zen kultura honen gunea.
• Kultura klasikoak (Grezia, Erroma) eredutzat hartu ziren.
• Hizkuntzak: greziera, latina eta herri-hizkuntzak erabili ziren.
• Inprenta: Gutenberg (1455), Espainian (1474), eta Euskal Herrian, Iruñean (1489).

Euskara

• Gehienak euskaldun elebakarrak ziren.
• Nafarroako Erresuman, administrazio hizkuntza gaztelania zen.
• Lehen liburu inprimatua euskaraz: Linguae Vasconum Primitiae, 1545ean, Etxepareren eskutik.

Erlijioa

• Lutero eta Erreformaren (Protestantismoa) hasiera.
• Trentoko Kontzilioa (1545-1562): Kristautasunaren oinarrietara itzultzea zuen helburu.
• Erreformaren aurkako mugimendua: Kontraerreforma (Loiolako San Inazio eta Jesusen Konpainia).
• Bibliaren itzulpenak herri-hizkuntzetara: Luterok alemanierara, eta Leizarragak euskarara (Itun berria, 1571).

Berpizkundea: Ezaugarriak

• Kultura klasikoa eredutzat hartzea.
• Jakintzari garrantzia ematea eremu askotan: politika, zientzia, giza zientziak...
• Herri-hizkeren eta kulturen garrantzia azpimarratzea.

Idazleak

Etxepare

• Bernard Etxepare (Sarrasketa, BN, 1480 inguru – Eiheralarre, BN, 1560 inguru?).
• 1518an, Eiheralarren erretore izendatua.
• Preso egon zen Nafarroaren konkistan (1512), Espainiaren alde aritu izana leporatuta (salaketa faltsua).
• 1545ean argitaratu zuen Linguae Vasconum Primitiae.
• Liburu honen ale bakarra dago Parisko Liburutegi Nazionalean.
• 15 poema ditu, lau gai nagusitan banatuta: maitasuna (10), erlijioa (2), euskara (2) eta autobiografikoa (1).
• Linguae Vasconum Primitiae lanak kritika jaso zuen: EAren garaiko jainkoa eta amodioa gaiak nahasteagatik, eta Berpizkundeko bere burua aipatzeagatik eta inprenta erabiltzeagatik.
• Trentoko Kontzilioak maitasun gaiei muga jarri zien ondorengo lanetan.

Lazarraga

• Joan Perez Lazarraga (1548?–1605).
• Bere eskuizkribua 2004an aurkitu zen (Borja Aginagalde, Madrilen).
• 102 orrialde ditu.
• Testu-generoa: Artzain-eleberria, prosaz euskaraz idatzitako lehen lana. Poemak ere baditu, XV. mendeko abestien antzekoak.
• Gaia: Maitasuna.
• Euskalkia: Arabako euskalkia (mendebaldekoa).

Leizarraga

• Joanes Leizarraga (Beskoitze, L, 1506 – Bastida, BN, 1601).
• Apaiz katolikoa zen, baina protestante bihurtu zen.
• 1512an Gaztelak Nafarroako Erresuma bereganatu ondoren, Joana III.a Albretekoak (katolikotik protestantismora igaro zenak) Leizarragari eskatu zion Biblia euskaratzeko.
• Testamentu berria argitaratu zuen 1571n, ahalik eta jende gehien erakartzeko helburuarekin, Biblia euskaraz jarrita.
• Horren ondorioz, lapurtera aukeratu zuen hizkuntza-eredutzat, Bizkaiko eta Gipuzkoako hitzak ere gehituz.
• Vulgata latindarretik itzuli zuen.
• Hizkuntzarekin arazoak izan zituen: ortografia eta latinismoak, joera arkaikoarekin batera.
• Taldea: Lau laguntzaile izan zituen (ministro kalbindarrak, hau da, apaiz protestanteak).
• Beste lanak, guztiak 1571n argitaratuak: Iesus Christ gvre Javnaren Testamentv Berria, Abc edo Chistinoen instructionea (kristau ikasbidea), eta Kalendrera (egutegia).