A Xustiza na República de Platón: Unha Visión Ética e Política

Atopámonos ante un fragmento da República de Platón (427-347 a.C.), no que o filósofo presenta a súa teoría ética e política. O autor pertence ao período clásico da filosofía grega (s. V- IV a.C), época caracterizada polo seu esplendor filosófico, ao que tamén pertencen algúns dos pensadores máis importantes e orixinais do pensamento occidental, como Sócrates, os sofistas ou Aristóteles. Social e politicamente, a vida de Platón estará caracterizada polos vaivéns da inestable democracia da súa cidade, Atenas, ameazada por múltiples conflitos con outras polis gregas. A súa teoría política pódese comprender como unha resposta ao seu contexto filosófico e político. Filosoficamente, vaise opoñer ao relativismo dos sofistas, que afirmaban que os valores morais non teñen valor obxectivo, senón que son o resultado dunha convención social. Seguindo ao seu mestre Sócrates, el vai defender que existe unha idea obxectiva e absoluta de Ben independente das opinións e convencións particulares dos homes. Politicamente, Platón oponse á democracia, ao considerar, de acordo co intelectualismo moral do seu mestre, que só aqueles que coñecen a idea de Ben –os filósofos– están capacitados para gobernar dunha forma xusta e racional, en contraste coas decisións impulsivas e emocionais das masas que el percibía na democracia.

O Concepto de Xustiza

O tema fundamental deste fragmento é o concepto de xustiza. Para esclarecer este concepto, Platón explica primeiro en que consiste a xustiza da cidade para despois establecer un paralelismo entre esta e a xustiza do individuo.

No texto, a xustiza é definida como “facer o que é propio dun”, isto é, que cada persoa faga aquilo que lle corresponde pola súa natureza. Platón considera que non todos os seres humanos nacen coa mesma natureza: pese a que todas as almas teñen unha estrutura tripartita, nalgúns de nós predomina a alma concupiscible, é dicir, a parte da alma responsable dos desexos e impulsos; noutros predomina a alma irascible (responsable dos impulsos cara a defensa da honra e da dignidade), e noutros, a alma racional (responsable do coñecemento). Unha cidade será xusta cando cada persoa faga o que é propio á natureza da súa alma, o cal para Platón significa que os individuos cunha natureza concupiscible se dediquen á produción, os individuos cunha natureza irascible, á defensa da cidade e que os homes racionais se encarguen das labores de goberno.

As Virtudes na Cidade e no Individuo

Platón escribe, así mesmo, que a xustiza é a cuarta das “calidades” da cidade, aquela que da ao resto de calidades “a capacidade de nacer e, unha vez nacidas, permítelles conservar, mentres permaneza nelas”. Por “calidades” entende Platón “virtudes”, isto é, a realización perfecta da función que lle é propia a unha cousa. No contexto da cidade, as “calidades” referiranse, pois, á realización perfecta da función social de cada individuo. Neste senso di Platón que os produtores (e os guerreiros) deberán ter a virtude da moderación (isto é, a obediencia aos gobernantes), os guerreiros deberán ter, ademais, a virtude da valentía (“a conservación da opinión (...) acerca do que debe ser temido ou non”), e os gobernantes deberán ter a virtude da sabedoría (o coñecemento necesario para saber o que debe facer a cidade).

Cando Platón afirma que a xustiza é o que permite nacer a estas calidades, refírese a que, para que cada individuo sexa virtuoso, é preciso que os demais o sexan, isto é, é preciso que “cada un se ocupe do seu”. Noutras palabras, só cando o organismo na súa totalidade funciona, pode o individuo acadar a súa virtude. Por exemplo, os guerreiros non poderán ser realmente valentes a non ser que sexan guiados por gobernantes sabios.

Neste fragmento, Platón remata indicando que “un home xusto non diferirá en nada da cidade xusta en canto á idea da xustiza mesma”. Para Platón, a natureza do home débese entender de maneira semellante á natureza da sociedade. Do mesmo xeito que a sociedade está dividida en tres clases sociais, a alma humana está dividida en tres partes con funcións diferentes: a parte irascible (encargada da defensa da honra), a parte concupiscible (responsable dos desexos) e a parte racional (responsable do coñecemento). E da mesma forma que a sociedade é xusta cando cada parte é virtuosa, a alma será xusta cando cada parte adquira a virtude que lle corresponde: a parte irascible, a valentía; a parte concupiscible, a moderación; e a parte racional, a sabedoría e goberno das outras dúas partes.

Críticas á Concepción de Xustiza de Platón

A concepción da xustiza de Platón foi criticada, entre outros, polo filósofo Karl Popper, quen considerou que a concepción política de Platón comparte trazos fundamentais cos réximes totalitarios do século XX. Para empezar, Platón deixa o goberno en mans dun grupo reducido de persoas –os sabios, os filósofos– aos que o resto da sociedade debe seguir cega e acríticamente.

Ademais, considera que a xustiza da sociedade reside no ben da totalidade do organismo, que se sitúa por riba do ben do individuo particular. Para Popper, estas ideas devalúan a liberdade individual e converten ás persoas en pezas substituíbles dun mecanismo cuxa única finalidade é cumprir a súa función.