Xeografía de España: Estrutura Territorial, Desequilibrios e Proxección Global

Os Desequilibrios Territoriais en España

A existencia de desigualdades entre as distintas partes que forman España pódese considerar un dos principais problemas políticos ao longo de toda a súa historia. Por iso, o Estado autonómico baséase no principio de solidariedade entre todas as autonomías para evitar discriminacións e o incremento dos desequilibrios territoriais. As causas dos desequilibrios son as diferentes condicións naturais, a desigualdade na distribución dos recursos, a localización das actividades económicas en cada momento histórico ou, simplemente, as actuacións humanas (decisións políticas).

Indicadores dos Desequilibrios Territoriais

• Desequilibrios económicos: Obsérvanse na capacidade produtiva e mídense polo PIB e polo PIB per cápita. Actualmente son moi relevantes os relacionados co gasto en I+D+i ou o acceso ás TIC.
• Desequilibrios demográficos: Maniféstanse nas dinámicas naturais da poboación e na súa distribución espacial.
• Desequilibrios sociais: Reflíctense na renda dispoñible dos fogares, no risco de pobreza e no nivel de benestar e satisfacción (dotación de infraestruturas, existencia de servizos sanitarios, educativos, culturais, asistenciais e de ocio, así como a calidade medioambiental).

Evolución Histórica das Diferenzas Territoriais

As rexións máis dinámicas concentraron as actividades económicas máis dinámicas en cada período histórico. Entre mediados do século XIX e a crise económica de 1975, o factor fundamental dos desequilibrios territoriais foi a localización da industria moderna e, en menor medida, o desenvolvemento dos servizos. Ao longo do século XIX, as zonas periféricas peninsulares de Cataluña e do País Vasco tiveron unha traxectoria máis dinámica a partir do desenvolvemento das industrias téxtil e siderúrxica, respectivamente. Xunto a elas, destaca Madrid (capital e centro da administración do Estado). Os territorios do centro peninsular tenderon ao estancamento, pois o seu tecido produtivo continuou apoiándose nas actividades primarias tradicionais, iniciando un forte éxodo rural. Xa no século XX, o crecemento ralentizouse a partir de 1930 debido á crise mundial, á Guerra Civil e á autarquía do primeiro franquismo. Desde 1959, co Plan de Estabilización, a economía iniciou unha etapa de crecemento que repercutiu nos núcleos xa industrializados, achegando numerosa man de obra procedente das áreas menos dinámicas. Estas transformacións deron lugar a unha diferenciación rexional que foi aumentando co tempo como consecuencia da configuración do mercado nacional. Este mercado fundamentouse, en primeiro lugar, na construción dunha rede de comunicacións non equilibrada e pouco homoxénea, dedicada a potenciar os polos dinámicos en detrimento do resto das rexións e, en segundo lugar, no establecemento dun sistema proteccionista que non favoreceu a implantación dunha industrialización que transmitise os beneficios da industria ao conxunto da economía. As diferenzas entre as rexións pobres e ricas foron medrando ata mediados da década de 1970, cando se produciu un fondo cambio pola crise económica mundial e o cambio demográfico asociado a ela, así como polas transformacións políticas derivadas da transición democrática e da entrada de España na Comunidade Económica Europea.

Os Desequilibrios Territoriais na Actualidade

Segundo o dito, podemos dicir que en España existen notables desequilibrios territoriais que poden ser explicados por: factores xeográficos, a desigual distribución de recursos, as características do modelo económico e as propias decisións políticas.

Desequilibrios Demográficos Actuais

Os desequilibrios demográficos potenciáronse nos anos 60 co desarrollismo e co éxodo rural. Nese momento, a industria concentrou a poboación naquelas áreas que formaron parte dos polos de desenvolvemento. Na actualidade, a industria perdeu forza atraendo a poboación e aparecen novos factores, como o aumento do peso do sector terciario, a dinámica natural da poboación e as novas pautas residenciais. Se analizamos o reparto da poboación en España, observamos que se concentra nunha pequena parte do territorio: o litoral mediterráneo, a rexión urbana madrileña, o baixo Guadalquivir, o litoral vasco e galego, e algún punto illado do interior peninsular, como a zona central do val do Ebro e os arquipélagos balear e canario. Desde finais de 1990, a emigración internacional converteuse nun factor clave na evolución demográfica española. Este fenómeno tamén se desenvolve dun xeito desigual no territorio. Os inmigrantes aséntanse nos lugares cunha economía máis dinámica (Madrid, arco mediterráneo e as illas). Ademais, existe un importante grupo de inmigrantes da terceira idade que buscan gozar dun clima máis suave que nos seus países de orixe, instalándose na costa mediterránea e nos dous arquipélagos. As migracións interprovinciais e intraprovinciais seguiron pautas parecidas: orientáronse cara ás zonas de maior desenvolvemento económico, que son as que tradicionalmente estiveron máis poboadas. O resultado destes procesos migratorios é o progresivo envellecemento da estrutura demográfica da España interior, mentres as zonas receptoras do éxodo rural e das correntes migratorias actuais presentan índices de crecemento real e natural superiores, e unha taxa de envellecemento menor.

Desequilibrios Económicos Actuais

Tras a crise económica dos anos setenta do pasado século, produciuse un espectacular crecemento do sector terciario e, polo tanto, unha reorganización dos principais eixes económicos. Na actualidade, estes trasladáronse desde a cornixa cantábrica cara ás rexións mediterráneas, mentres Madrid segue mantendo a súa importancia económica. A distribución do PIB per cápita reflicte os desequilibrios económicos.

Desequilibrios Tecnolóxicos

A difusión das TIC tamén é a causa de fortes contrastes interrexionais que provocarán, á súa vez, novos desequilibrios vinculados á sociedade do coñecemento. Este feito está en relación directa cos niveis económicos e culturais das diferentes partes do territorio nacional (a maior nivel económico, maior acceso ás TIC). Outro interesante factor para facer referencia aos desequilibrios tecnolóxicos será o nivel de investimentos en I+D (investigación e desenvolvemento). Os investimentos en I+D son considerablemente máis elevados nas Comunidades máis dinámicas do Estado.

Desequilibrios no Benestar Social

O crecemento económico dun territorio adoita reflectirse nunha progresiva mellora das condicións de vida da que gozan os seus habitantes, pois aqueles que dispoñen de maiores ingresos poden consumir produtos de maior calidade e acceder a mellores servizos. Pero non existe unha relación directa entre o crecemento económico e o benestar social das rexións, xa que isto depende da distribución dos beneficios entre os diferentes grupos sociais e territorios. Existen, por tanto, diferenzas no potencial económico rexional e o seu nivel de benestar, que pode deberse a diferentes factores: o tipo de estrutura social, a existencia de políticas sociais e o papel do Fondo de Compensación Interterritorial. A situación das rexións españolas en canto a niveis de benestar social relacionouse tradicionalmente co seu dinamismo económico. Pero a situación actual presenta algunhas características específicas respecto aos indicadores de tipo económico:

• As desigualdades sociais entre as rexións son menos acusadas que as económicas, pero aumentan as existentes entre os diferentes grupos sociais en cada Comunidade.
• As mellores condicións en todos os tipos de indicadores corresponden ás rexións tradicionalmente prósperas, como Cataluña, o País Vasco, Navarra e Madrid.
• Situación inversa é a de rexións como, por exemplo, Asturias, Cantabria, Aragón, A Rioxa e Galicia, con indicadores sociais mellores ca os que corresponderían ao seu potencial económico.
• Pese ao avance rexistrado nas últimas décadas, Andalucía, Estremadura e Castela-A Mancha mantéñense en situación menos favorable en termos comparativos. Pero a estas súmanse tamén outras rexións mediterráneas (Comunidade Valenciana e Murcia), así como Canarias, onde o crecemento económico se baseou en actividades que, a miúdo, xeraron emprego precario, e onde a calidade de vida da poboación non aumentou ao mesmo ritmo.

Para corrixir os desequilibrios territoriais e para tentar facer bo o principio de solidariedade proclamado na Constitución, son fundamentais as políticas rexionais.

A Política Rexional Española

A política rexional é o instrumento para paliar os desequilibrios rexionais, fomentando o seu desenvolvemento tal e como recolle a Constitución española. Os obxectivos actuais da política rexional son o desenvolvemento de todas as rexións, potenciando as máis desfavorecidas e consolidando as máis dinámicas, finalizando deste xeito cos desequilibrios territoriais e fomentando o desenvolvemento endóxeno.

Os Fondos da Política Rexional Española

• Fondo de Compensación Interterritorial (FCI): Para facer efectiva a solidariedade interrexional, no ano 1980 creouse o FCI. Nun primeiro momento, todas as CC.AA. estaban apoiadas polo fondo, pero na actualidade só serán beneficiarias as rexións con rendas por habitante inferiores á media nacional. Ata o ano 2001 existía un único FCI, pero desde ese ano subdividiuse en dous: o Fondo de Compensación e o Fondo Complementario. Ambos se destinan a financiar gastos de investimento nos territorios menos desenvolvidos que promovan directa ou indirectamente a creación de renda e riqueza no territorio beneficiario, pero o Complementario pode financiar tamén os gastos de posta en marcha dos investimentos por un período máximo de dous anos.
• Fondos de Converxencia Autonómica: Teñen como obxectivo reducir as diferenzas de financiamento e equilibrar o desenvolvemento rexional. Diferenciamos o Fondo de Competitividade para as que teñen renda per cápita inferior á media e o Fondo de Cooperación para as que teñen renda per cápita inferior ao 90% da media cunha dinámica demográfica especialmente negativa.

Os Incentivos Rexionais

Son axudas a fondo perdido que o Estado outorga para o investimento empresarial en áreas concretas pouco favorecidas ou en declive. Destacan as rexións ultraperiféricas (Canarias) e as que contan con PIB per cápita inferior ao 75% da media da UE. Calquera axuda debe contar coa aprobación comunitaria.

A Política Redistributiva do Estado

Baseada no sistema impositivo e no gasto social para financiar o Estado do benestar, destaca o IRPF con carácter progresivo en función do nivel de renda e o gasto social (prestacións, servizos sociais, etc.) que favorece ás rexións menos dinámicas.

A Política Rexional Europea

Desde a integración de España (1986) na Unión Europea, acátanse as directrices da política rexional e de cohesión territorial europea resumida nos seguintes obxectivos para o período 2021-2027: investir no crecemento e no emprego de todas as rexións (Fondo Social, FEDER, FC), apoiar as áreas afectadas pola transición á economía climáticamente neutra (Fondo de Transición Xusta, FTX), e fomentar a cooperación territorial europea (FEDER).

Os Fondos Europeos

Para soster os obxectivos da política de desenvolvemento rexional (1-unha Europa máis intelixente potenciando a dixitalización, a innovación e a transformación económica e apoio ás pemes; 2- unha Europa máis ecolóxica e libre de carbono; 3- unha Europa máis conectada; 4- unha Europa máis social; 5- unha Europa máis próxima á cidadanía), Europa destina os seguintes Fondos:

• Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional (FEDER): Ten como obxectivo fortalecer a cohesión socioeconómica dentro da UE corrixindo os desequilibrios entre as súas rexións. Para o período 2021-27 céntrase nos obxectivos 1 e 2, así como na cooperación Territorial Europea, o desenvolvemento urbano sostible, e as axudas ás rexións ultraperiféricas e pouco poboadas.
• Fondo Social Europeo Plus (FSE+): Céntrase no fomento do emprego e da educación, a asistencia ás persoas máis desfavorecidas e na protección e mellora da saúde.
• Fondo de Cohesión: É de carácter nacional e percíbeno os estados con PIB per cápita inferior ao 90% da media comunitaria, polo que España non o percibe desde 2014. Ten como finalidade reducir as diferenzas socioeconómicas e favorecer o desenvolvemento sostible.
• Fondo de Transición Xusta (FTX): Destina os seus fondos ao financiamento daquelas áreas con graves problemas derivados da transición á neutralidade climática.

As axudas europeas recibidas dependen da categoría na que se encadran as rexións, sendo maiores nas de menor PIB per cápita en relación co PIB medio da UE. Hai tres categorías:

• Rexións menos dinámicas: PIB per cápita inferior ao 75% do PIB medio da UE.
• Rexións en transición: PIB per cápita entre o 75% e o 90% do PIB medio da UE.
• Rexións máis dinámicas: PIB superior ao 90% do PIB medio da UE.

Ademais, as rexións ultraperiféricas (como Canarias) e as setentrionais pouco poboadas da UE reciben unha dotación adicional específica, que deberá investirse polo menos nun 50% en accións que contribúan á diversificación e modernización da súa economía. Finalmente, é necesario mencionar as repercusións da política rexional europea. En primeiro lugar, desde que España ingresou na UE, beneficiouse enormemente das axudas rexionais, pois recibiu cuantiosos fondos que repercutiron na converxencia española con Europa e reduciron os desequilibrios interterritoriais, pero tamén supuxo unha perda de soberanía por parte do Estado.

A Ordenación do Territorio

Tal e como quedou dito con anterioridade, en España existen desequilibrios interrexionais e tamén intrarrexionais. Para tentar paliar estes últimos, póñense en práctica as políticas de ordenación do territorio. Para ser eficaces, deberanse detectar cales son os factores que frean o desenvolvemento dunha rexión e planificar as medidas oportunas e coordinadas de intervención. Existen dous obxectivos fundamentais: o primeiro é conseguir un desenvolvemento equilibrado das rexións (evitar os contrastes intrarrexionais de desenvolvemento) e o segundo é coordinar o espazo na súa integridade, de tal xeito que se mellore o benestar social, a calidade de vida e, ao mesmo tempo, se coide o medio ambiente e os recursos. O instrumento básico é o Plan de Ordenación do Territorio. Para realizalo, é necesario partir do exame da rexión (para coñecer os problemas e as posibilidades do territorio) e logo determinar uns obxectivos. Unha vez feita a análise inicial, farase a planificación territorial definindo as actuacións, os instrumentos, o tempo e os recursos necesarios. Unha vez que o plan se remate, deberá ser avaliado para ver o seu grao de cumprimento, dificultades, etc., e así continuar co proceso circular e ininterrompido da ordenación. Como xa vimos, o espazo básico para a planificación é a rexión, pero iso non quita para que haxa uns plans que afectan a territorios máis pequenos (como os Plans Territoriais Parciais) e outros creados a escala nacional ou incluso a escala europea. As comunidades autónomas son as encargadas de redactar a lexislación autonómica de Ordenación Territorial, coa que se pretende:

• Definir o modelo territorial da comunidade.
• Constituír a referencia fundamental para toda norma referida ao planeamento territorial.
• Acadar unha óptima distribución espacial das actividades humanas para aproveitar as potencialidades dos recursos endóxenos de cada espazo e reducir os desequilibrios intrarrexionais.
• Mellorar a calidade de vida dos cidadáns.
• Conservar o medio ambiente.

Evolución Histórica da Organización Territorial de España

Na antigüidade, baixo o dominio romano, realizouse por primeira vez unha división provincial que foi variando ata acadar baixo Teodosio as sete provincias (Bética, Lusitania, Gallaecia, Cartaxinensis, Tarraconensis, Mauritania Tingitana e a Baleárica). Cos visigodos, consolidouse un reino independente con capital en Toledo, mantendo a división provincial romana, mais a unidade territorial básica pasou a ser o territorium ou condado. Na Idade Media, desapareceu a organización visigoda tras a invasión no 711 das tropas musulmás, orixinando dúas realidades territoriais:

• Al-Ándalus: Organizou o seu territorio en provincias (Coras) controladas por un wali. Co paso do tempo, conformaríanse os reinos de taifas partindo delas.
• Reinos cristiáns: Os cristiáns avanzaron desde o norte peninsular consolidando o seu propio sistema administrativo baseado na formación de reinos cunha variada organización interna.

Os elementos clave da nosa organización político-administrativa xorden durante a consolidación dos reinos cristiáns e a posterior repoboación da Península Ibérica. Sobre os territorios que ían sendo conquistados, íanse constituíndo diferentes entidades políticas: principados, condados, etc., que á súa vez se organizaban nun complexo entramado de divisións político-administrativas máis pequenas. Xorden así os municipios, concellos ou as bailías. Nos séculos XII e XIII, a Coroa de Castela outórgalles aos municipios de maior tamaño a categoría de vilas e cidades (o que lles confería amplas atribucións no eido político e administrativo), e xa no século XV comezaron a denominarse provincias. A unión das Coroas de Castela e Aragón por medio do matrimonio dos Reis Católicos (1469) e a posterior incorporación a Castela das illas Canarias e Melilla e dos reinos de Granada (1492) e Navarra (1512, mantendo a consideración de reino e as súas propias institucións) creou unha entidade territorial “unitaria”, a pesar de que internamente fose plural e descentralizada (Unión dinástica), pois cada coroa mantiña as súas institucións, leis, alfándegas interiores, etc. Baixo os Austrias, incorpórase a cidade de Ceuta tras a separación de Portugal no 1640. Manterase a diversidade territorial, administrativa, costumes, etc. Esta fragmentación política manterase durante boa parte da Idade Moderna, polo menos ata o século XVIII, momento no que a chegada da Dinastía Borbónica conferiralle á monarquía española unha clara orientación cara a un modelo centralista e uniformador. Entre 1707 e 1716, Felipe V, cos Decretos de Nova Planta, priva á Coroa de Aragón das súas institucións e privilexios e imponlle a organización e a lexislación castelá polo apoio ao arquiduque Carlos durante a Guerra de Sucesión. Mentres que, pola axuda ao bando Borbón durante a mesma guerra, o reino de Navarra e as provincias vascas manterán as súas tradicionais institucións. O territorio dividiuse administrativamente en capitanías xerais (provincias) para o Goberno e en intendencias para a Facenda e o desenvolvemento económico. Os plantexamentos absolutistas dos Borbóns, xunto co ideario ilustrado da racionalidade, eficacia e uniformación, obrigaron a modificar territorial e administrativamente os antigos reinos e ao establecemento dun novo marco provincial para mellorar a eficacia recadatoria da Facenda (en 1789 existían 38 provincias pero eran moi desproporcionadas e heteroxéneas).

A Modernización da Organización Territorial no Século XIX

A comezos do S. XIX ten lugar a modernización definitiva da organización territorial. No 1811, as Cortes de Cádiz aboliron os señoríos xurisdicionais e a Constitución de 1812 consolidou os municipios como base uniforme da organización territorial de toda España. A mesma constitución prevía unha nova división provincial que chegará definitivamente no ano 1833 co Ministro de Fomento Francisco Javier de Burgos. As provincias, a partir de agora, funcionarán como circunscricións para as eleccións e serán tamén a base territorial para realizar as competencias periféricas do Estado. Organizouse o Estado en 49 provincias (as mesmas que hoxe, se temos en conta que en 1927 o territorio de Canarias deixou de ser uniprovincial e pasou a ser biprovincial) seguindo criterios variados tales como poboación, superficie, barreiras naturais, intereses locais, etc. As provincias agrupábanse en rexións sen funcións políticas nin administrativas. A finais do século XIX xurdiu a denominada “cuestión rexional”. Na I República (1873-74) propúxose un estado federal organizado en rexións con competencias de goberno que non puido executarse polo rápido fin do período republicano. Coa Restauración borbónica iniciouse un período de forte centralización, criticado por aqueles sectores ideolóxicos que defendían a necesidade dun estado descentralizado e de que as rexións históricas asumisen diferentes competencias. Xurdiron así os movementos rexionalistas que reivindicaban o papel da rexión (espazo dotado de unidade polas características físicas e/ou polo seu pasado histórico) e da cultura rexional. Transformados en movementos nacionalistas, pediron o recoñecemento xurídico das diferenzas rexionais, sendo isto posible durante a Segunda República, que estableceu un novo modelo territorial que, sen poñer en dúbida a unidade nacional, permitía a autonomía a aquelas rexións que o solicitasen. Baixo esta norma, Cataluña, País Vasco e Galicia aprobaron os seus estatutos de autonomía. Entrando en vigor os dous primeiros, quedou paralizado o galego polo estalido da Guerra Civil. Durante o franquismo, implantouse un Estado unitario e centralista, que impuxo unha organización territorial en provincias, a abolición dos estatutos de autonomía e a represión do nacionalismo. O restablecemento da democracia permitiu a descentralización político-administrativa.

A Organización Territorial Actual do Estado Español

As Divisións Territoriais

A actual organización territorial vén determinada pola Constitución española de 1978, que permitiu a creación dun Estado descentralizado que reparte as súas competencias entre as distintas divisións territoriais. Polo artigo 137 da Constitución, o Estado organízase territorialmente en:

• Municipios: O municipio é a entidade básica da organización territorial. O seu goberno e administración correspóndelle aos concellos, que están integrados polos concelleiros (elixidos polos cidadáns por sufraxio universal) e o alcalde (elixido polos concelleiros). Debe prestar os servizos básicos aos residentes no concello, como por exemplo augas, alumeado público, recollida de lixo, etc.
• Provincias: A provincia é unha entidade local conformada pola agrupación de municipios. O goberno e a administración correspóndelle ás Deputacións Provinciais, compostas por deputados provinciais (elixidos entre os concelleiros da provincia) e un presidente (elixido polos deputados provinciais). As misións principais das Deputacións son coordinar os municipios e prestar servizos supramunicipais. Os arquipélagos canario e balear teñen unha organización local especial, constituída polos Cabildos nas primeiras e os Consellos nas segundas. Son as agrupacións dos concellos de cada illa.
• Comunidades Autónomas (CC.AA.): Son entidades territoriais compostas por provincias limítrofes, territorios insulares ou provincias con entidade rexional histórica, dotadas de autonomía lexislativa e capacidade de autogoberno sobre asuntos da súa competencia.

O Estado das Autonomías

O Estado das Autonomías iniciouse tras a promulgación da Constitución de 1978. Así, o artigo 2 da Constitución establece a “indisoluble unidade da Nación española, patria común e indivisible de todos os españois, e recoñece e garante o dereito á autonomía das nacionalidades e rexións que a integran e a solidariedade entre todas elas”. Na Constitución establécense as condicións e as vías para a formación das autonomías. As provincias limítrofes con características históricas, culturais e económicas comúns, así como os territorios insulares e as propias provincias con entidade rexional histórica, podían acceder ao autogoberno e constituírse en comunidades autónomas. Definíronse dúas vías de acceso á autonomía:

• Vía do artigo 151 (Vía rápida): Traspasaba directamente o teito de competencias. Pódense acoller a esta vía aqueles territorios que xa contaron con Estatuto de Autonomía durante a II República: Cataluña, Galicia e País Vasco. Andalucía tamén accedeu polo 151, pero seguindo un camiño especial (acordo de todas as Deputacións provinciais e das tres cuartas partes dos concellos andaluces que sumaban máis do 50% da poboación andaluza total). Pola súa banda, Navarra optou polo “melloramento do Foro”, é dicir, por engadirlles ás atribucións únicas con que xa contaba as competencias concedidas pola Constitución.
• Vía do artigo 143 (Vía lenta): Empregado polas restantes autonomías (Asturias, Cantabria, Aragón, Comunidade Valenciana, Castela e León, Castela-A Mancha, A Rioxa, Estremadura, Murcia, Madrid, Baleares e Canarias), en primeira instancia traspasaba certas competencias ampliadas progresivamente. Ceuta e Melilla recibiron o rango de municipios autónomos (artigo 144b) e, a diferenza das comunidades autónomas, carecen de capacidade lexislativa.

Organización das Comunidades Autónomas

Os Estatutos de Autonomía constitúen a norma legal básica pola que se rexen todas as comunidades autónomas. Neles establécese a denominación, a delimitación territorial, a organización das institucións de autogoberno e as competencias asumidas pola Comunidade.

As Institucións de Autogoberno

• Cortes, Parlamentos ou Asembleas: (As denominacións varían segundo os territorios). Representan o poder lexislativo. Os seus membros son elixidos mediante sufraxio universal durante 4 anos (en Galicia denomínase Parlamento e está composto por 75 deputados).
• Goberno Autonómico: Representa o poder executivo. Están compostos por un presidente (escollido polo Parlamento) e os conselleiros que se encargan das diferentes áreas do goberno (son nomeados polo presidente). En Galicia, o executivo denomínase Xunta de Galicia.
• Tribunal Superior de Xustiza: Máximo órgano xudicial en cada Comunidade.
• Cabe sinalar que cada Comunidade Autónoma contará cun Delegado do Goberno que, nomeado polo Goberno Español, terá dúas misións básicas: dirixir a administración do Estado nos territorios das CC.AA. e coordinar, sempre que sexa necesario, a administración autonómica coa estatal.

As Competencias Autonómicas

Son as funcións que asumirán as CC.AA., recollidas nos artigos 148 e 149 da Constitución. O primeiro expón as 22 competencias que son exclusivas das CC.AA.:

• Políticas: organización das institucións de autogoberno.
• Económicas: agricultura, gandería, montes, pesca, caza, artesanía, fomento económico da comunidade.
• Sociais e sanitarias: asistencia social, sanidade e hixiene, etc.
• Infraestruturas e transportes: obras públicas, estradas, ferrocarrís, portos e aeroportos.
• Ordenación do territorio: urbanismo, medio ambiente e vivenda.
• Culturais, deportivas e de ocio: lingua propia, patrimonio monumental, museos, bibliotecas, conservatorios e fomento da cultura, investigación, turismo, deportes e ocio, etc.

O segundo refírese ás competencias que son exclusivas do Estado, non son, por tanto, transferibles. Destacamos: Forzas Armadas, pesos e medidas, relacións exteriores, regulación das condicións para garantir a igualdade, nacionalidade, etc.

Sistemas de Financiamento Autonómico

Para que poidan desenvolver todas as competencias asumidas, as CC.AA. contarán con autonomía financeira. No sistema autonómico español distinguimos dous sistemas de financiamento:

• Sistema común: As autonomías inseridas neste sistema obterán os recursos de: impostos cedidos total ou parcialmente polo Estado ás CC.AA. (por ex. o 50% do IRPF), dos impostos e taxas propias, do rendemento do seu patrimonio, transferencias dos Fondos que garanten os servizos públicos (Fondo de Garantía) e das competencias transferidas (Fondo de Suficiencia Global) xunto cos Fondos de Converxencia para axustar o desenvolvemento.
• Sistema de cupo ou réxime foral: Navarra e País Vasco están acollidas a este sistema. Nestes territorios, as Facendas autonómicas recadan todos os impostos e daranlle só unha parte (pactada co goberno do Estado) á Administración Xeral do Estado.

Outras Realidades Locais: Comarcas e Parroquias en Galicia

En España, ademais de municipios, provincias e CC.AA., existen outras entidades locais tanto de carácter submunicipal como de carácter supramunicipal. Entre as primeiras están as parroquias galegas ou asturianas e entre as segundas as comarcas, as merindades en Navarra, as áreas metropolitanas e as mancomunidades de municipios.

As Parroquias

Son un elemento básico para entender a organización territorial galega. É unha unidade territorial eclesiástica que xurdiu na Idade Media, chegou ata os nosos días e converteuse no piar básico de relación social no agro do noso país. Era unha asociación territorial conformada por un número variable de entidades de poboación (7 de media) ao redor da cal se organizaban os bens comunais e que se constituía no ámbito da cooperación dos veciños. Segundo o IGE, en Galicia hai 3.771 parroquias. Nos últimos tempos, o sistema parroquial estase a desarticular.

As Comarcas

A comarca, entendida como unha agrupación de municipios, está recoñecida no Estatuto de Galicia como a “organización propia de Galicia”. Coa Lei de Desenvolvemento Comarcal de Galicia (1996), pretendeuse empregar a comarca como un medio eficaz para acadar, partindo da dinamización dos recursos endóxenos de cada zona, un desenvolvemento territorial equilibrado, evitando un crecemento desmesurado de determinados centros urbanos, corrixindo o atraso económico e demográfico de áreas específicas e facendo máis eficiente a administración local naquelas concellos máis pequenos. Aprobouse o Mapa Comarcal de Galicia que constitúe a referencia básica para a reorganización territorial dos servizos públicos da Xunta, definindo o ámbito de aplicación. Tras un longo proceso de elaboración, o país estrutúrase en 53 comarcas.

Entidades Non Territoriais

Destacan as áreas metropolitanas, as mancomunidades de municipios, os consorcios locais, entidades locais menores, etc.

España en Europa e no Mundo: Aspectos Xeográficos Clave

A Unión Europea

• Actualmente, a Unión Europea é unha organización supraestatal formada por estados soberanos que delega parte dela nunhas institucións comúns que toman decisións democráticas para o conxunto dos estados membros en materia económica, política, social e cultural.

O Medio Físico de Europa e os seus Contrastes

• A UE ocupa a maior parte da porción occidental do continente europeo.
• O relevo presenta formas moi diversas: as chairas, as montañas e as mesetas.
• As rexións bioclimáticas son: paisaxe oceánica, paisaxe mediterránea, paisaxe continental e subártica, paisaxe ártica, paisaxe de montaña e paisaxe subtropical.

Proceso de Formación da Unión Europea

• En 1951 formouse a Comunidade Europea do Carbón e do Aceiro (CECA), xerme da Unión Europea. En 1967 asínase o Tratado de Roma, que dá lugar á Comunidade Económica Europea (CEE) e á Comunidade Europea da Enerxía Atómica (EURATOM). A Acta Única Europea do Tratado de 1987 modificou o nome de Comunidade Económica Europea polo de Comunidade Europea, e este á súa vez foi substituído polo de Unión Europea no Tratado de Maastricht de 1992.
• A unificación europea foise producindo a través de sucesivas ampliacións. Da Europa dos seis pasouse á actual Europa dos 27.
• As institucións europeas fundamentais no proceso decisorio son:
  • Consello Europeo: Cumio dos xefes de Estado ou Primeiros Ministros da UE.
  • Parlamento Europeo: Representa os cidadáns da UE e é elixido directamente por eles.
  • Consello da Unión Europea: Representa os Estados membros.
  • Comisión Europea: Defende os intereses da Unión no seu conxunto.
• Outros órganos: Comité das Rexións, Comité Económico e Social e Tribunal de Contas.

Contrastes Demográficos na Unión Europea

• A UE ten unha alta densidade de poboación; un crecemento natural na maioría dos países baixo ou negativo; sofre un acusado envellecemento e é receptora de inmigrantes. O comportamento destas variantes é moi distinto entre as distintas rexións europeas.

Contrastes Urbanos na Unión Europea

• O territorio da Unión Europea está moi urbanizado. A rede urbana europea presenta espazos de particular concentración: o "pentágono", o arco mediterráneo, o arco atlántico, o eixe do Danubio e o eixe báltico.
• Na Europa comunitaria só hai un sistema urbano de ámbito europeo desenvolvido, pero de gran potencia, denominado "pentágono" europeo (comprendido entre Londres, París, Milán, Múnic e Hamburgo).

Contrastes Económicos na Unión Europea

• A estrutura agraria é contrastada: poboación ocupada escasa, o tamaño das explotacións e o seu nivel de mecanización e as técnicas empregadas depende das áreas.
• As áreas agrarias especializáronse en diferentes producións en función do medio físico, a accesibilidade e a demanda do mercado.
• Europa produce menos enerxía da que consome, polo que ten unha alta dependencia dos países produtores.
• A UE é unha das primeiras potencias industriais. A industria está desigualmente repartida no espazo.
• O sector económico máis importante no PIB é o terciario.

Contrastes Políticos na Unión Europea

• Todos os países da Unión teñen réximes democráticos.
• Dentro da Unión Europea existen estados e ideoloxías con posturas heteroxéneas respecto á integración europea: europeístas e euroescépticos.
• Políticas comúns: Unión Económica e Monetaria; Política de Xustiza e Asuntos Internos; Política Exterior e de Seguridade Común.

Contrastes Sociais na Unión Europea

• A sociedade da Unión Europea goza dun elevado nivel de benestar. Non obstante, existen diferenzas entre países. Os que teñen un maior nivel de benestar son os de Europa occidental.

Disparidades Rexionais e Políticas de Cohesión

• En Europa existe unha gran diversidade de situacións rexionais debidas aos condicionantes naturais, as circunstancias históricas e á situación económica e política.
• Os fortes desequilibrios que existen entre os territorios tratan de ser solucionados a través da Política Rexional. Esta execútase a través de tres fondos principais: o FEDER, o FSE, o Fondo de Cohesión.

España na Unión Europea

• España sempre estivo no grupo europeísta. Necesidade de recuperar peso político na UE.
• A posición económica de España é intermedia entre os países avanzados de Europa noroccidental e os menos adiantados de Europa central. Menor produtividade e competitividade que os países avanzados.

España no Mundo: Posición Xeoestratéxica

• A posición xeoestratéxica de España deriva da súa situación e posición xeográfica. España é o país europeo máis próximo ao continente africano, polo que é unha ponte natural de comunicación entre Europa e África. Tamén son importantes as relacións con América debido aos importantes nexos históricos.

Globalización e Diversidade do Mundo

• Denominamos globalización á progresiva evolución cara a un mundo sen fronteiras e interdependente sobre o modelo xeneralizado do sistema económico capitalista a escala planetaria.
• A globalización das relacións políticas, sociais, culturais e de cuestións ambientais fai que este proceso non sexa só económico, senón que teña varias dimensións. A globalización podemos estudala desde o punto de vista económico, cultural, ambiental, da comunicación, xeopolítico.
• A mundialización ou globalización ten consecuencias vantaxosas pero tamén moitos inconvenientes no ámbito económico, político, social, cultural e medioambiental.

Globalización e Desigualdades Territoriais

• A consecuencia máis grave da globalización é a forte desigualdade existente nas rexións do planeta. Atopámonos con tres grandes grupos: os países de alto desenvolvemento, os países emerxentes e os países de baixo desenvolvemento.
• Causas das desigualdades: Débense a factores humanos internos e externos. Os factores internos serían: a herdanza histórica, o funcionamento político, a relación entre poboación e recursos, a capacidade de explotar os recursos propios, as actividades económicas dominantes e as relacións sociais e a cultura. Os factores externos serían: as relacións de intercambio desigual entre os territorios, que favorecen a uns sobre outros.
• Solucións á desigualdade: Proveñen de diferentes ámbitos. Distinguimos as axudas oficiais (organismos internacionais e estados) e as axudas non gobernamentais (ONG).

Os Espazos Xeo-políticos

• As desigualdades crean xerarquías: centros, periferias e semiperiferias.

España no Contexto Global

• En canto á superficie e poboación, España ocupa un tamaño medio no contexto internacional (52º en superficie dos 211 estados actuais e o posto 31º en poboación segundo o censo do ano 2024).
• A economía española no marco da globalización: Desde os últimos 25 anos, o noso país presenta unha economía aberta, inmersa nun sistema mundial-global, como reflicten os principais indicadores da súa economía: crecemento do comercio exterior, aumento do investimento de capital estranxeiro e dos investimentos de España no exterior.
• España nas áreas xeoeconómicas: O peso económico de España no contexto mundial maniféstase no valor do seu PIB (15º posición mundial en 2023) e na crecente integración da súa economía no ámbito mundial.
• España nas áreas xeopolíticas: No contexto político mundial, España ten unha clara debilidade en canto ao poder duro pola súa reducida capacidade militar. Neste ámbito destaca a súa pertenza á OTAN, á que achega medios e capacidades. En cambio, a presenza española é maior en canto ao poder brando, debido ás seguintes razóns: a calidade das institucións, participación en acordos internacionais, pertenza a organizacións internacionais, a doazón de axuda oficial ao desenvolvemento, a colaboración con numerosas ONG e a proxección cultural.
• Liñas xeopolíticas principais: Europa, países da conca mediterránea e América Latina.
• A presenza cultural de España e de Galicia no mundo: Importancia no número de falantes do castelán.
• Os indicadores que miden a posición de España no mundo sitúana no grupo de países de alto desenvolvemento, pero detrás das grandes potencias mundiais.