Vocabulario Esencial e Figuras Clave do Renacemento e Manierismo

Dicionario de Termos Artísticos

Aparello almofadado

Muro construído con cantaría que ten a súa parte frontal labrada en relevo e coas xuntas cortadas en bisel ou rebaixado con relación ás caras. Exemplo: Palacio Pitti.

Baldaquino

É unha especie de templete formado por catro columnas que sosteñen unha cúpula. Exemplo: Baldaquino da Basílica de San Pedro.

Claroscuro

Técnica pictórica que consiste no uso de fortes contrastes entre as zonas iluminadas e escuras coa finalidade de resaltar volumes e crear profundidade. Contraste de cores (contrario de cor plana).

Cor plana

Cor homoxénea, sen matizar. As figuras carecen de relevo.

Cores primarias

Amarelo, azul e vermello.

Cores secundarias

Mestura das cores primarias: verde, laranxa e violeta.

Cores complementarias

Son as que ao mesturarse dan branco (vermello e verde; laranxa e azul; violeta e amarelo).

Columna salomónica

Aquela que ten o fuste torcido en forma de espiral. Típica do Barroco.

Cadro de historia

Xénero pictórico que representa eventos da historia, da relixión ou da mitoloxía. Tradicionalmente era o xénero máis importante polo seu contido narrativo e a súa mensaxe moral ou intelectual.

Cadro de xénero

Pintura que representa escenas cotiás.

Sfumato

Técnica utilizada na pintura ao óleo por primeira vez por Leonardo da Vinci, que consiste en dar aos obxectos contornos vagos, difuminados, borrosos, cos que se conseguen efectos atmosféricos. Exemplo: La Gioconda.

Estilo

Forma peculiar ou conxunto de trazos orixinais dunha obra de arte. Poden ser:

• Estilo persoal: modo peculiar de expresión dun artista.
• Estilo da época: conxunto de caracteres supraindividuais, presentes nas obras dos artistas dunha época determinada.

Iconografía

Disciplina que se encarga do estudo, a descrición, a análise e a clasificación das imaxes sobre personaxes, temas ou tradicións contidas en retratos e cadros. Estudo das formas e imaxes.

Iconoloxía

É a rama da simboloxía. Estudo do significado das figuras.

Liña serpentina

Aquela que é propia de moitas figuras humanas do Manierismo, e que se caracteriza polo movemento xiratorio das cadeiras, ombros e cabeza.

Modelado

Execución en barro ou material brando dun modelo que o artista se propón reproducir nunha substancia consistente. En pintura, dá relevo ás figuras mediante sombreado.

Natureza morta ou bodegón

Representa froitas, comida para evocar a abundancia ou a escasez. Pintura que representa seres inanimados (animais mortos, plantas, obxectos).

Paisaxe

Representación da natureza como tema independente.

Perspectiva aérea

Representación da masa atmosférica. As formas fanse máis esvaecidas, difuminadas ou agrisadas.

Perspectiva lineal

Representación da terceira dimensión ou profundidade por medio do debuxo.

Pictórico

Manifestación das artes visuais que se expresan mediante a cor. En escultura, de baixorrelevo que busca elementos pictóricos.

Plástico

Substancias que posúen elasticidade e flexibilidade que permiten modelalas e adaptalas a diferentes formas e aplicacións. Estilo moi expresivo e contundente.

Veladura

Capas delgadas de pintura transparente que deixan ver as capas inferiores. Utilizada no óleo no Renacemento.

Grandes Mestres do Renacemento e Manierismo

Brunelleschi (1377-1446)

Crea un novo xeito de edificar baseado na aplicación de coñecementos matemáticos e xeométricos, e mostra gran brillantez en adecuar os métodos construtivos da arquitectura grecolatina ás necesidades das novas construcións. Como arquitecto proxectista, rompe co concepto medieval de mestre construtor. Destaca o seu proxecto da cúpula da Catedral de Florencia.

Bramante (1442-1514)

Bramante formouse como arquitecto en Urbino seguindo as teorías de Alberti. Ao instalarse na corte dos Sforza, en Milán, recibiu a influencia de Leonardo da Vinci. En 1503 trasladouse a Roma atraído polo mecenado do Papa Xulio II, quen o contratou para realizar a Basílica de San Pedro do Vaticano. En Roma abandonou a tendencia á ornamentación para iniciar unha nova linguaxe arquitectónica de formas puras, clasicista, resaltando a orde, a medida, a proporción e a masa. É partidario da simetría das plantas centrais: San Pietro in Montorio, proxecto da Basílica de San Pedro do Vaticano, etc.

Miguel Anxo (1475-1564)

Formouse no ambiente neoplatónico de Florencia, baixo a protección do mecenado de Lourenzo de Medici e a influencia de Donatello. Converteuse nun escultor de gran precisión técnica e obsesionado por dar á beleza humana unha dimensión espiritual. Foi en Roma, entre 1505 e 1512, onde acadou a súa madurez artística. Cambiou a concepción da arte e do status social do artista. Na última fase da súa vida, viviu unha forte crise moral, derivando cara a unha actitude espiritualista e expresando o drama interior. Tiña un amplísimo dominio da cultura grecorromana e da cultura bíblica. Acadou un rigoroso coñecemento das leis da natureza e da estrutura da anatomía humana. Destacou como gran escultor, aínda que foi un xenio polifacético e triunfou tamén como arquitecto e pintor.

Escultura de Miguel Anxo

É un dos escultores máis importantes da historia. Consideraba que toda idea podía ser expresada en mármore e tiña preferencia polo mármore de Carrara. Traballaba lenta e minuciosamente: deseñaba e bosquexaba, ensaiaba con modelos, elixía persoalmente o bloque de mármore e traballábao parcialmente na canteira. Reflicte os diversos sentimentos humanos: dramatismo (terribilitá). Preocupábase polos problemas do movemento e a composición. Esculpía figuras grandiosas e monumentais. Mostraba un perfecto coñecemento da anatomía humana (músculos, veas, etc.). Entre as súas obras cabería destacar: o David, o Moisés, a Tumba dos Medici e as tres Piedades.

Pintura de Miguel Anxo

A súa actividade como pintor é importante, aínda que el se sentía sobre todo escultor. O seu estilo está determinado por:

• Perfecto debuxo anatómico e falta de atención á cor e á paisaxe.
• Creaba figuras volumétricas e ensaiaba forzados e expresivos escorzos (mentalidade de escultor).
• Xenialidade creativa: distintas composicións en arquitecturas finxidas, recreando o Xénese entre sibilas, profetas, etc., na Capela Sixtina (1508).
• Dramatismo e tensión nas últimas obras de tendencia manierista: o Xuízo Universal na cabeceira da Capela Sixtina (1541) e frescos da Capela Paulina no Vaticano.

Miguel Anxo foi un inconformista, un individualista, de carácter irascible, pero unha das personalidades máis importantes do mundo da arte.

A Capela Sixtina

Desde 1508 ata o outono de 1512, Miguel Anxo traballou só na súa realización, sen axudantes. Na bóveda de canón rebaixada, o artista deseñou unha complicada arquitectura simulada onde incluíu o desenvolvemento de historias do Xénese.

A narración vai desde o extremo do altar ata a porta de entrada da capela, nun espazo de máis de 500 m²: separación das augas e das terras, creación do sol e da lúa, de Adán, de Eva, expulsión do Paraíso.

Os Ignudi son adolescentes espidos que representan a unión entre o home e o divino; son a equivalencia dos anxos da tradición cristiá e dos amores da tradición platónica.

As Sibilas eran mulleres que gozaban da facultade de adiviñar o futuro e prediciron a chegada do cristianismo. Os Profetas difundiron as mensaxes de Deus (xustiza, paz, etc.). Son anteriores a Xesús.

O Xuízo Final é o mural realizado ao fresco por Miguel Anxo para decorar a ábsida da Capela Sixtina (Cidade do Vaticano, Roma). Miguel Anxo empezou a pintalo 25 anos despois de acabar de pintar a bóveda da capela.

Cristo é o epicentro da obra. Cun enérxico e aterrador movemento, separa os xustos dos pecadores. É un dos poucos Cristos que se pintaron cunha expresión de enfado e ira.

María, medorenta, escóndese xunto ao seu fillo, asustada polo movemento violento que fai. Detrás deles hai unha luz que centra o enfoque.

Ao redor deles están varios santos, representados sen perspectiva ningunha. Algúns parecen estar asustados pola acción que acaba de facer Cristo, e outros están inquedos.

Na metade inferior do fresco, as multitudes divídense en dous: os que están ascendendo ao Ceo, que se atopan á beira esquerdo, e os que descenden ás tebras, á beira dereito.

Mosteiro de San Lourenzo do Escorial (1563-1583)

Autores: Juan Bautista de Toledo e Juan de Herrera. Foi levantado por encargo de Filipe II, quen marcou as pautas e revisou os proxectos.

O conxunto arquitectónico presenta unha planta rectangular cuadriculada. A ambos os lados do eixo central sitúanse numerosos patios. O patio central ou dos Reis atópase entre a fachada do conxunto e a fachada da igrexa, e está bordeado por un mosteiro. A igrexa alberga un panteón baixo o altar e ten detrás o Palacio Real.

O espazo exterior ten un trazado de gran rigor xeométrico, que lle dá a aparencia dunha inmensa mole pesada e maciza. Resalta o predominio das formas rectas e horizontais e a carencia de ornamentación, o que permite falar dunha construción despersonalizada, austera e fría (Estilo Herreriano).

Donatello (1386-1466)

Discípulo de Ghiberti e amigo de Brunelleschi, con quen viaxou a Roma. Iniciador da escultura renacentista, caracterizada por unha refinada técnica, realismo dramático, perfección formal e expresionismo. Traballou o vulto redondo e o relevo. Gran virtuosismo no modelado e no método da perspectiva (profundidade dentro dun mínimo plano, stiacciato). Realismo que toma dos xestos da xente da rúa, trasladando ás súas esculturas unha sensación de vida. Fusión do realismo coa iconografía cristiá e pagá grecorromana. Referente temático: a figura humana, de todas as idades, con diversidade de xestos e actitudes, expresión de estados anímicos e variedade de sentimentos. Moitas obras consérvanse actualmente no Museo Nazionale do Bargello (Florencia). Destacan: San Xurxo, Sacrificio de Isaac, Profetas, David, Condottiero Gattamelatta, etc.

Masaccio (1401-1428)

Reivindica a Giotto como mestre. É referente de numerosos pintores, ao ser o primeiro que introduce principios científicos na pintura. Aplica a perspectiva lineal para lograr a sensación de espazo e volume (A Trindade de Santa María Novella). As variacións de cor e da luz acentúan a sensación de profundidade (tridimensionalidade). Destacan os frescos da Capela Brancacci na igrexa do Carmine en Florencia.

Leonardo da Vinci (1452-1519)

Prototipo de humanista: fusiona o interese pola arte, a ciencia e a filosofía. Curiosidade extraordinaria por dispares campos do saber e a técnica: anatomía humana, insectos, ondas do mar, atmosfera, sons, medicina, matemáticas, enxeñaría militar, astronáutica, etc., e a arte. Mostrou grandes dotes para a creación de enxeños mecánicos. Traballou en: Florencia (Medici), Milán (Sforza), Roma (César Borgia) e Francia (Francisco I).

Leonardo consideraba a pintura como unha ciencia, que ten por base a observación da natureza. As súas investigacións centráronse nos estudos do comportamento da luz e as propiedades da atmosfera. O pintor debe representar a realidade tal como a ve a través do sentido da vista e non como idealmente debe ser.

Inventou a técnica do sfumato: esvaece as liñas do debuxo para fusionar os contornos das figuras ou obxectos coa atmosfera (perspectiva aérea). Transmitía a personalidade das figuras a través dos xestos; a relación entre as figuras a través das miradas e as mans. Gran riqueza cromática.

Lenta elaboración, precedida de numerosos bosquexos, e gran creatividade (moitas obras inacabadas). Apostou pola harmonía e o equilibrio (Clasicismo) fronte á grandiosidade e desmesura de Miguel Anxo.

Rafael (1483-1520)

A pesar da súa curta vida, destacou como arquitecto e pintor. Os trazos máis importantes do seu estilo como pintor son:

• Gran destreza como debuxante.
• Riqueza nas cores, inclinándose polas gamas cromáticas ricas e brillantes.
• Harmonía volumétrica das súas figuras e da composición.
• Dominio da inserción das figuras no espazo e na paisaxe (control dos escenarios, influencia de Leonardo).
• Movemento e expresividade que reflicten os personaxes nas súas últimas obras (influencia de Miguel Anxo).

Extraordinaria capacidade de síntese, de harmonizar a cultura clásica coa renacentista, nun estilo persoal de gran perfección técnica, sinxeleza e elegancia (o mellor representante do Clasicismo renacentista). Destacan as Madonnas (Virxe do Prado, Virxe co xílgaro, etc.) e os frescos da Estancia da Sinatura do Vaticano (Escola de Atenas, Disputa do Sacramento, etc.).

Tiziano Vecellio (c. 1488/1490-1576)

Tiziano é un dos máis versátiles pintores italianos: retratos, paisaxes, escenas mitolóxicas ou cadros de temática relixiosa. Tivo unha longa e dilatada carreira, e a súa obra atravesou moitas e diferentes etapas, nas que o seu estilo cambiou drasticamente.

O conxunto da súa obra caracterízase polo uso da cor, vívida e luminosa, cunha pincelada solta e unha delicadeza nas modulacións cromáticas. Entrou no estudo de Giovanni Bellini, que nese momento era o artista máis recoñecido da cidade. Alí coñeceu a Giorgione.

Despois da morte de Giorgione e Bellini, chegou a ser superintendente das obras gobernamentais da República de Venecia, o que lle reportaría suficiente remuneración e outros privilexios ata a súa morte.

En 1530, puido pintar a Carlos I de España, quen se desprazou a Boloña con motivo da súa coroación imperial como Carlos V. O rei nomeou a Tiziano "pintor primeiro" da coroa de España. En 1548 requiriuse a súa presenza na Dieta Imperial celebrada en Augsburgo, onde pintou o innovador Retrato ecuestre do emperador na batalla de Mühlberg.

Durante os seus últimos vinte e cinco anos (1550-1576), o artista quedou absorbido cada vez máis pola súa faceta de retratista e volveuse máis autocrítico, cun insaciable perfeccionismo que lle impediu terminar moitas obras.

A súa obra tivo enorme influencia tanto nos seus contemporáneos (Tintoretto, Veronés, O Greco, etc.), como posteriormente (Rembrandt, Velázquez, etc.).

O Greco (1541-1614)

Foi un pintor do final do Renacemento que desenvolveu un estilo moi persoal nas súas obras de madurez (Manierismo). Ata os 26 anos viviu en Creta. Despois residiu dez anos na Italia renacentista, primeiro en Venecia (Tiziano, Tintoretto), despois en Roma (Miguel Anxo).

En 1577 estableceuse en Toledo (España), onde viviu e traballou o resto da súa vida. Pronto evolucionou cara a un estilo persoal: figuras manieristas extraordinariamente alongadas con iluminación propia, delgadas, fantasmais, moi expresivas, en ambientes indefinidos e unha gama de cores intensas, buscando os contrastes.