Vanguardas Artísticas do Século XX: Movementos, Obras e Arquitectura Clave

Contexto das Primeiras Vanguardas Artísticas

A comezos do século XX, a arte rompe coa tradición para adaptarse ao mundo moderno, influída polos cambios industriais, sociais e científicos (como os de Einstein e Freud). A pintura deixa de imitar a realidade grazas á fotografía e busca novas formas de expresión, inspirándose tamén na arte africana e oceánica.

En París xorden os primeiros movementos vangardistas: o Fauvismo, centrado na cor, e o Expresionismo, na emoción. Séguenos o Cubismo, que descompón a realidade, e o Futurismo, que exalta a modernidade.

Tras a Primeira Guerra Mundial, o pesimismo social reflíctese na arte. Destacan dúas tendencias: o Dadaísmo e o Surrealismo, que exploran o inconsciente; e a Abstracción xeométrica, que busca formas simples e útiles (Neoplasticismo, Construtivismo, Funcionalismo).

As vangardas supoñen unha ruptura total co pasado e expresan o desexo de renovar a arte e a sociedade.

Contexto da Arte no Século XX (Posguerra e Globalización)

Despois da Segunda Guerra Mundial, Nova York convértese no novo centro da arte mundial, aínda que coa globalización esta idea desaparece e a creación artística espállase por todo o mundo. A partir de 1945, a arte divídese en dúas grandes tendencias: as Segundas Vanguardas, que continúan coa experimentación e a ruptura iniciada polas primeiras vangardas, e a Posmodernidade, que a partir dos anos 70 recupera elementos do pasado sen buscar unha innovación real. Na posmodernidade “todo vale”, e mestúranse estilos e referencias doutras épocas, tamén a través de novas tecnoloxías como o Video-Art.

Desde 1990, a arte convértese nun fenómeno moi diverso e comercializado, onde moitas veces prima a novidade sobre a calidade. Isto provoca unha perda de criterio claro, dificultando distinguir a arte con valor da que é só moda. Só co tempo se poderá valorar que obras teñen verdadeiro significado.

Obras Destacadas das Vanguardas

A Alegría de Vivir (Henri Matisse)

A alegría de vivir (1905-1906) é unha das obras máis representativas de Henri Matisse, máximo expoñente do Fauvismo. Nela, pinta unha escena campestre e erótica onde figuras espidas se integran nunha paisaxe harmoniosa mediante liñas ondulantes e cores intensas. Os personaxes aparecen bailando, abrazándose ou conversando, creando un ambiente de felicidade e sensualidade.

A obra conecta co espírito bucólico da Arcadia e cos temas clásicos do Renacemento, influenciado por artistas como Giorgione, Poussin ou Ingres. Tamén está relacionada coas bañistas de Cézanne, pero con maior carga sensual. Como bo fauve, Matisse dá protagonismo absoluto á cor, que emprega con función simbólica para transmitir emocións e fuxir da realidade. A cor é intensa pero equilibrada, xerando unha atmosfera optimista e sensual.

A obra destaca pola simplificación das formas, o ritmo curvilíneo e a ausencia de detalles, buscando sempre a “harmonía” entre cor e forma. Foi exposta en 1906 no Salón dos Independentes e comprada polos irmáns Stein. Tivo influencia na obra de Picasso, especialmente en As Señoritas de Aviñón.

O Grito (Edvard Munch)

O Grito (1893) de Edvard Munch é unha das obras máis icónicas do século XIX, onde se expresa a angustia existencial e a soidade humana. Na pintura, un individuo en primeiro plano xira a cabeza e emite un grito desesperado, mentres a súa angustia se transmite ao contorno, reflectido en liñas sinuosas que percorren toda a escena. Por contraste, a ponte e as figuras que pasean no fondo aparecen representadas con liñas rectas, suxerindo a súa indiferenza ao sufrimento do protagonista.

A obra utiliza cores irreais como vermello, azul e negro para intensificar a sensación de desolación, especialmente no ceo crepuscular, cunha combinación de vermellos e laranxas que agranda a atmosfera dramática e tensa. A figura central, cun rostro deformado, semella inspirada nunha momia peruana que Munch viu no Musée de l'Homme de París.

O personaxe principal permanece inmóbil, mentres outras dúas figuras, afastadas no fondo, pasean tranquilamente na ponte, alleas á angustia que experimenta o protagonista. A paisaxe ao fondo, con fiordos e barcos, é típica de Noruega e acentúa o contraste entre a serenidade do mundo exterior e o tormento interior do individuo. A obra reflicte a visión de Munch sobre a disonancia entre a realidade externa e os sentimentos profundos e reprimidos do ser humano.

A escena ten lugar nas aforas de Cristianía (actual Oslo), nunha zona que normalmente era un lugar idóneo para paseos tranquilos, pero que Munch transforma nun pesadelo, representando así a soidade do individuo dentro da civilización moderna.

A Rúa (Ernst Ludwig Kirchner)

A Rúa de Ernst Ludwig Kirchner é unha das obras máis destacadas do movemento expresionista alemán, creada polo grupo Die Brücke. A obra representa a vida urbana de Berlín, captando a dinámica da rúa, cunha visión moi crítica e pesimista. A escena mostra mulleres que, con vestimentas extravagantes e figuras estilizadas, camiñan pola rúa, posiblemente prostitutas ou mulleres da alta sociedade que se presentan de maneira artificial. A obra está cargada de formas angulosas, e a técnica de Kirchner lembra á xilografía, con liñas duras e secas que transmiten un clima de ansiedade e alienación.

As cores predominantes son cálidas, con tons de vermello e laranxa que reflicten a vibrante e intensa vida urbana, pero tamén o seu lado sombrío e decadente. A composición da obra é frontal e lineal, cunha perspectiva elevada, o que fai que os personaxes desta rúa parezan distantes e frías. O retrato das mulleres, con posturas ríxidas e expresións duras, evoca a sensación de deshumanización propia da vida na cidade moderna, afastada de calquera sentimento de calor ou afecto. A atmosfera que se desprende é de moita ambigüidade: a vida urbana aparece como un mesturado de luz e escuridade, entre o excitante e o morboso, que expresa a tensión, o erotismo e a frialdade da sociedade industrial. A pintura tamén reflicte a tensión emocional do momento histórico e a crítica social de Kirchner ante a alienación da modernidade.

As Señoritas de Aviñón (Pablo Picasso)

As Señoritas de Aviñón marca un cambio radical na arte moderna e é unha das primeiras obras do Cubismo. Picasso, influenciado pola arte ibérica, africana, grega e exipcia, rompe coa representación tradicional do corpo humano. A obra mostra a cinco prostitutas dun bordel de Barcelona, na rúa Avinyó, con figuras xeometrizadas e fragmentadas. Tres mulleres presentan características da arte ibérica, con orellas longas e ollos amendoados, e unha figura no centro ten características africanas, cun rostro deformado e asimétrico.

A composición carece de profundidade, e as mulleres parecen estar no primeiro plano, fronte a un fondo indefinido, cunha cortina que actúa como un escenario. As formas xeométricas predominan, e as cores son vibrantes, destacando o contraste entre a dureza das formas e a sensualidade das figuras.

A obra tamén se inspira en Cézanne, especialmente na súa forma de tratar o volume, aínda que Picasso substitúe a estrutura piramidal de Cézanne por liñas verticais. A obra non é plenamente cubista, pero establece as bases para o cubismo futuro. En resumo, As Señoritas de Aviñón revoluciona a arte moderna, rompendo coa representación tradicional e anticipando o cubismo.

A Chave dos Campos (René Magritte)

En A chave dos campos, Magritte presenta unha paisaxe tranquila observada a través dunha ventá. A tranquilidade da escena de prados e árbores rompe cando o cristal da ventá se fragmenta misteriosamente, pero os fragmentos caídos permanecen no espazo, mantendo a mesma perspectiva da paisaxe que se observa ao fondo. A cuestión central é se a paisaxe está representada no cristal ou se o cristal é parte da obra en si. O espectador é levado a cuestionarse sobre a relación entre a representación e a realidade, posto que non hai unha resposta clara para a situación presentada.

A obra formula preguntas sobre a natureza da percepción e a interpretación visual. A ventá, que tradicionalmente actúa como un marco para o mundo exterior, en realidade convértese nun tema central e simbólico. Magritte non só reflexiona sobre a perspectiva na pintura, senón tamén sobre a distinción entre o que vemos no exterior e como o interior do noso subconsciente inflúe na nosa percepción da realidade.

A ruptura do cristal pode simbolizar unha especie de liberación ou fuxida do noso eu máis profundo, xunto coa idea surrealista de que o mundo exterior pode ocultar o mundo interior. A expresión francesa "La clef des champs" tamén pode ser interpretada como a "chave para escapar", facendo alusión á liberación do subconsciente. A obra non só xoga cos límites entre o que é real e o que é representado, senón que tamén cuestiona a confianza no que vemos e nos transmite a pintura, rompendo as seguridades da tradición artística.

A Columna Rota (Frida Kahlo)

A columna rota é un autorretrato que reflicte o sufrimento físico e emocional de Frida Kahlo debido ao accidente de autobús que sufriu na súa xuventude. A obra mostra a artista cun corsé ortopédico e unha columna vertebral rota visible no seu corpo, simbolizando a dor constante que padecía. A dor está representada con cravos que perforan o seu corpo, especialmente no corazón, facendo referencia ao sufrimento causado pola súa relación con Diego Rivera e á frustración por non poder ter fillos.

A composición é simétrica, coas mans e o rostro de Frida transmitindo a súa fraxilidade. A paisaxe desértica e o ceo tormentoso no fondo reflicten o seu estado emocional. A figura de Frida está enmarcada en tons brillantes, contrastando coa angustia da obra, e a súa mirada transmite tristeza. Os detalles e a luz irreal da pintura intensifican a sensación de dor e vulnerabilidade.

A obra tamén destaca a súa reivindicación das orixes mexicanas, mostrando características físicas que evocan a figura das princesas aztecas. A columna xónica e os cravos remiten á tradición cristiá e á traxedia grega, facendo desta obra un retrato profundo de dor e resistencia.

Retrato de Ambroise Vollard (Pablo Picasso)

Esta obra forma parte do Cubismo Analítico, a primeira etapa do cubismo, desenvolvida por Picasso e Braque. O cubismo radicaliza a representación visual, abandonando a perspectiva tradicional e representando obxectos desde múltiples puntos de vista ao mesmo tempo, creando así unha cuarta dimensión. En Retrato de Ambroise Vollard, Picasso descompón a figura do galerista en formas xeométricas (planos verticais, horizontais e diagonais), reflectindo a súa idea de capturar todos os ángulos posibles dun obxecto nun único plano.

A obra destaca pola fragmentación dos obxectos e a súa aparencia poliédrica, onde a cor é subordinada á forma. Predomina o debuxo sobre a cor, con tonalidades cálidas e frías, e a perspectiva é múltiple, característica do cubismo. O retrato de Vollard é recoñecible a pesar da fragmentación, algo sorprendente dentro do estilo cubista. A luminosidade está nas partes brancas do corpo, e a obra introduce collages como parte da súa evolución.

Este período do cubismo está centrado na análise visual, tratando de comprender a esencia dos obxectos a través da súa descomposición e presentación de diferentes perspectivas ao mesmo tempo.

Natureza Morta con Silla de Rexilla (Pablo Picasso)

Esta obra marca a transición do Cubismo Analítico ao Cubismo Sintético. Picasso usou un hule impreso cun debuxo dunha rella de asento, introducindo un efecto de engano visual que destaca pola súa sensación táctil, contrastando co resto da obra. A perspectiva é frontal e o cadro ten unha composición pechada, cun punto de vista alto e un uso predominante de cores brancas que dan luminosidade.

A técnica de collage é unha innovación importante nesta obra, sendo considerada o primeiro collage na pintura. No cubismo sintético, Picasso simplifica as formas dos obxectos e introduce unha máis rica paleta de cores, buscando representar a esencia dos obxectos de maneira máis clara, sen descompoñelos.

Esta obra tamén simboliza a ruptura coa perspectiva tradicional e a incorporación de materiais cotiáns na pintura, que influiría no Dadaísmo. Picasso continuou evolucionando no cubismo, influenciando movementos como o Neoplasticismo e o Suprematismo.

Tras a Primeira Guerra Mundial, Picasso experimentou con estilos clasicistas e con Surrealismo nos anos 30, tamén destacando na súa obra Guernica, onde expresa a súa protesta contra a violencia e a barbarie da Guerra Civil Española.

Guernica (Pablo Picasso)

Guernica (1937) de Pablo Picasso é unha das obras máis emblemáticas contra a guerra, inspirada polo bombardeo de Guernica durante a Guerra Civil Española. O 26 de abril de 1937, os avións alemáns bombardearon a vila, matando a moitos civís. Picasso, xa comprometido coa República Española, foi encargado de realizar a obra para a Exposición Internacional de París de 1937, converténdose nunha denuncia visual do sufrimento causado pola guerra.

A obra, pintada en branco, negro e gris, evoca a dor e o caos sen utilizar cores naturais. A composición está estruturada de forma ordenada, pero reflectindo o caos, cun cabalo ferido no centro, simbolizando a poboación civil sufrinte. A obra tamén inclúe figuras como a muller que sostén ao seu fillo morto, representando a perda, e outra muller atrapada no incendio, simbolizando a desesperación. A luz artificial e irreal contribúe á atmosfera de distorsión.

Picasso combina Cubismo, Surrealismo e Expresionismo para capturar a brutalidade e o caos da guerra. O touro e o cabalo simbolizan a violencia, e as figuras humanas transmiten tanto dor física como psicolóxica. A obra foi influenciada por composicións históricas e románticas, e tamén reflicte as preocupacións sociais e políticas do artista.

En definitiva, Guernica non só representa un feito histórico, senón que se converte nunha poderosa denuncia universal contra a guerra e a violencia, empregando un innovador enfoque artístico que combinou varias vangardas.

A Persistencia da Memoria (Salvador Dalí)

A persistencia da memoria (1931) de Salvador Dalí é unha obra surrealista que explora a relatividade do tempo e a memoria a través de imaxes simbólicas. Dalí concibiu a obra despois dunha merenda na que pensou nun anaco de queixo Camembert, o que o inspirou a representar reloxos derretidos, que se asocian cunha visión distorsionada do tempo. A escena mostra unha costa catalana e unha oliveira sen follas, destacando un contraste entre o azul do ceo e as rocas. Os reloxos derretidos simbolizan un tempo que transcorre de maneira diferente ao dos reloxos tradicionais, con punteiros que parecen desvanecerse. Un dos reloxos está cuberto de formigas, o que Dalí utiliza como símbolo de putrefacción e decadencia. Tamén se atopa un autorretrato do pintor, durmido baixo un reloxo derretido, o que simboliza o tempo do inconsciente, que non segue as regras do tempo real. A obra reflicte a influencia do surrealismo e a psicoanálise, especialmente a teoría de Freud sobre os soños e o inconsciente. A obra destaca polo seu simbolismo, as súas imaxes oníricas e a súa ruptura coa representación convencional do tempo.

Entroido de Arlequín (Joan Miró)

Entroido de Arlequín (1924-1925) de Joan Miró é unha obra surrealista cargada de simbolismo e fantasía, inspirada nas alucinacións causadas pola fame do propio pintor. A escena sitúase nun cuarto, onde conviven figuras irracionais como Arlequín, un personaxe da comedia da arte, e unha autómata cunha guitarra pequena. A obra mestura elementos realistas e surrealistas, como unha botella de onde sae un fume branco que representa os soños dunha muller, e figuras como un arlequín con grandes bigotes e un corpo que simboliza a fame. Os elementos están dispostos en espazos ordenados, cun fondo que reflicte a realidade exterior, como a lúa e a Torre Eiffel.

O cadro presenta dous eixes que organizan a composición: un vertical formado polo fume e un horizontal por un brazo negro. As formas son maioritariamente curvas e circulares, creando dinamismo, e a paleta cromática está dominada polas cores primarias e complementarias. A escena mostra unha contradición entre a racionalidade do espazo e a irracionalidade das figuras. O tratamento das figuras é antinaturalista, e o espazo parece flotante. A obra reflicte a busca de Miró por expresar o inconsciente, mesturando imaxes de alucinacións e símbolos persoais para xerar unha obra visualmente vibrante e onírica.

A Verbena (Maruxa Mallo)

A Verbena (1927) de Maruxa Mallo é unha obra que forma parte dunha serie dedicada ás verbenas populares, na que a pintora retrata a sociedade madrileña da época cun toque de ironía e sátira. A escena mostra un ambiente caótico e festivo, con barracas, tiovivos, espellos deformantes, músicos, xigantes e cabezudos, e personaxes de distintas clases sociais. A composición, de gran formato, crea unha sensación de dinamismo grazas ás dúas diagonais que se cruzan, formando triángulos equiláteros e multiplicando as figuras. Unha das figuras centrais son os xigantes, un deles cun só ollo, que sosteñen chemineas de cartón, simbolizando o poder. Tamén se destacan dous cabezudos, que representan a un garda civil e a súa muller. No centro, tres mozas con vestimenta pouco convencional para a época, como Concha Méndez, amiga de Mallo, destacan polas súas prendas modernas.

A obra ten unha forte relación co expresionismo dinámico e reflicte a influencia do Futurismo e o cine, sendo un reflexo do movemento e a mecanización da cidade. A súa estética tamén mostra elementos de Realismo Máxico, con apliques de Cubismo e Surrealismo, o que fai que o traballo de Mallo sexa difícil de etiquetar dentro dun estilo unificado.

Vila Savoia (Le Corbusier)

A Vila Savoia (1929-1931), deseñada por Le Corbusier, aplica os cinco principios fundamentais da nova arquitectura que el propuxo:

• Planta libre: A planta non está suxeita á estrutura, permitindo un espazo interior flexible.
• Pilotes: A casa está elevada sobre cilindros metálicos, separándoa do chan e permitindo movemento abaixo.
• Libre formación da fachada: A disposición retranqueada dos pilotes permite avanzar o forxado do andar superior.
• Fiestra continua: A fiestra horizontal percorre toda a planta, proporcionando unha gran iluminación e vistas ao exterior.
• Terrazas axardinadas: A cuberta actúa como un xardín, expandindo a relación coa natureza.

A planta é case cadrada, con distintas utilizacións por niveis. Na planta baixa atópanse os servizos, e a primeira planta está dedicada á vivenda. A azotea actúa como solario. O exterior da casa é unha gran caixa branca sobre pilotes, con grandes ventás horizontais que permiten unha boa iluminación. A estrutura busca a simplicidade e a funcionalidade, utilizando volumes elementais como o cadrado e o cilindro. A vila representa a idea de "máquina para vivir", onde a forma segue a función, cun deseño optimizado para a habitabilidade e a relación co exterior.

Pavillón Alemán (Mies van der Rohe)

O Pavillón Alemán (1929), deseñado por Mies van der Rohe para a Exposición Universal de Barcelona, reflicte os ideais racionalistas e democráticos da República de Weimar. O edificio, sen unha fachada tradicional, está erixido sobre un podio rectangular e accesible por unha escaleira. A súa estrutura conta con oito piares metálicos cruciformes que sosteñen a cuberta plana e horizontal, creando un efecto de espazo aberto e fluído. O interior está delimitado por paredes de mármore verde e cristal, creando unha transición visual entre o espazo interior e exterior. Un estanque rectangular na entrada e outro pequeno patio con máis auga intensifican esta sensación de continuidade entre dentro e fóra.

O corazón do pavillón é un muro de ónix dourado, que xunto coa alfombra negra e a cortina vermella, reflicte as cores da bandeira alemá. O mobiliario, incluíndo a famosa cadeira Barcelona, foi deseñado polo propio Mies. A arquitectura aplica a teoría da "construción de pel e ósos", empregando aceiro, formigón e vidro para crear unha estrutura sen ornamentos, onde os materiais nobremente empregados destacan polas súas grandes superficies e formas simples. O pavillón integra o seu entorno natural, evocando a arquitectura tradicional xaponesa e creando un contraste entre a xeometría do edificio e o parque de Montjüic.

Clasificación de Obras e Artistas

• A Alegría de Vivir: Henri Matisse. Fauvismo. 1905-1906
• O Grito: Edvard Munch. Expresionismo. 1893
• A Rúa: Ernst Ludwig Kirchner. Expresionismo. 1913-1914
• As Señoritas de Aviñón: Pablo Picasso. Cubismo. 1907
• L.H.O.O.Q.: Marcel Duchamp. Dadaísmo. 1919
• Primeira Acuarela Abstracta: Wassily Kandinsky. Abstracción. 1910-1913
• Táboa Número 1 (Tableau 1): Piet Mondrian. Neoplasticismo. 1921
• A Chave dos Campos: René Magritte. Surrealismo. 1933
• A Columna Rota: Frida Kahlo. Surrealismo. 1944
• Retrato de Ambroise Vollard: Pablo Picasso. Cubismo Analítico. 1910
• Natureza Morta con Silla de Rexilla: Pablo Picasso. Cubismo Sintético. 1912
• O Guernica: Pablo Picasso. Cubismo/Surrealismo/Expresionismo. 1937
• A Persistencia da Memoria: Salvador Dalí. Surrealismo. 1931
• O Cristo de San Juan de la Cruz: Salvador Dalí. Surrealismo. 1951
• Entroido de Arlequín: Joan Miró. Surrealismo. 1925
• A Verbena: Maruxa Mallo. Surrealismo/Realismo Máxico. 1927
• Vila Savoia: Le Corbusier. Racionalismo/Funcionalismo. 1929-1931
• Pavillón Alemán: Mies van der Rohe. Racionalismo/Funcionalismo. 1929