Unibertsoa, Lurra eta Urtaroak: Oinarrizko Astronomia

1. Unibertsoa

Galaxiek osatzen dute Unibertsoa. Haien arteko distantziak izugarriak dira, eta haien artean dagoen espazioa hutsik dago.

Galaxiak izar askoren multzoak dira. Erdialdean oso gertu daude izarrak, eta alboetan, berriz, urrun.

Izarrak hidrogenoz eta helioz osatuta daude batez ere. Izar askok planetak dituzte biraka haien inguruan. Izarrez gain, galaxietan gas multzoak ere badaude.

2. Unibertsoaren Sorrera

Astronomoek Unibertsoa ikertzen, teoria bat asmatu zuten: Leherketa Handiaren Teoria (Big Bang). Uste dute orain dela 13.700 milioi urte Unibertsoaren masa guztia pilota batean zegoela. Presioa hain handia zen, ezen pilota horrek eztanda egin baitzuen, materia guztia zabalduz.

2.1. Distantzia Unitateak Astronomian

Unibertsoko distantziak oso handiak dira, eta horregatik ez dugu kilometroa (km) erabiltzen. Eguzkiaren eta Lurraren arteko distantziari U.A. (Unitate Astronomikoa) deitzen diogu, eta gutxi gorabehera 150 milioi km da.

Eguzki Sisteman U.A. erabiltzen da. Eguzki Sistematik kanpora, berriz, Argi Urtea erabiltzen da. Argi Urtea argiak urte batean egiten duen distantzia da:

300.000 KM/S x 60 x 60 x 24 x 365 = 9,5 bilioi km.

3. Eguzki Sistema: Ereduak

Unibertsoa ezagutzeko, antzinako grekoek eredu bat proposatu zuten. Horiek uste zuten Eguzkia Lurraren inguruan mugitzen zela; eredu hori Eredu Geozentrikoa da.

Duela 500 urte, Nikolas Kopernikok Eredu Heliozentrikoa asmatu zuen. Astroen mugimenduak ikertzen, konturatu zen Lurra ez zegoela erdigunean, Eguzkia baizik.

Astronomiako aurrerapausu asko egin dira, eta gaur egun badakigu Eguzkia izar txiki bat dela Esne Bidea galaxian.

4. Lurra, Planeta Berezia

4.1. Lurraren Ezaugarriak Bizitzarako

Lurrak ezaugarri batzuk ditu, eta horiei esker dago bizitza:

1. Eguzkiarekiko distantzia egokia: Ez oso gertu, ez oso urrun. Horrela, batez besteko tenperatura 15 °C-koa da. Ura hiru egoeratan dago: solido, likido eta gas.
2. Planeta harrizko handiena eta atmosfera: Lurra planeta harrizko handiena da, eta alde gaseosoa ere badu, hau da, atmosfera.
3. Jarduera geologiko handia: Gure planetan jarduera geologiko handia dago, eta horrela erliebea sortzen da.
4. Ilargia: Lurrak satelite bat du, Ilargia. Ilargiak mareak sortzen ditu eta gauez Eguzkiko argia islatzen du.
5. Eremu magnetikoa: Nukleoak biratzean eremu magnetikoa sortzen du. Hau oso garrantzitsua da, Eguzkiko izpi kaltegarrietatik babesten gaituelako.

4.2. Lurraren Geruzak

• GEOSFERA: Planetaren zati harritsua eta metalikoa da, eta horren gainean daude gainerako osagaiak. Hortik sortzen dira izaki bizidunek uretan disolbatuta hartzen dituzten gatz mineralak.
• HIDROSFERA: Planetan dagoen ur kopuru osoa osatzen du. Ura hiru egoeratan dago.
• ATMOSFERA: Gas geruza da. Beroa mantentzen du (berotegi efektua), oxigenoa du (ezinbestekoa birziklatzeko), eta ura sakabanatzen du.
• BIOSFERA: Izaki bizidunen kopuru osoa.

5. Lurraren Higidurak

Lurrak bi higidura egiten ditu: bata, errotazioa, bere buruaren inguruan, eta bestea, translazioa, Eguzkiaren inguruan. Bi higidurek ondorio garrantzitsuak sortzen dituzte. Eguzki-sistemako gainerako planetek ere bi higidura horiek dituzte.

5.1. Higidura Kontzeptu Garrantzitsuak

• Errotazio-ardatza: Irudizko lerro bat da; Ipar polo eta Hego polo geografikoetatik igarotzen da. Bi polo horiek ez datoz guztiz bat polo magnetikoekin (iparrorratzak polo magnetikoak adierazten ditu).
• Ekuatore-planoa: Irudizko plano bat da, errotazio-ardatzarekiko zuta. Plano horrek Lurra bi erdi berdinetan erdibituko luke: Ipar hemisferioa eta Hego hemisferioa. Ekuatorea bi hemisferioak banatzen dituen irudizko lerroa da.
• Ekliptikaren planoa: Eguzkia erditik ebakitzen duen planoa da; Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen higidura plano horretan dago.

5.2. Translazio Higidura

Eguzkiaren inguruan orbita eliptikoa egitean datza. Lurrak Eguzkiaren inguruan bira egiten du, eta bira horri translazioa deitzen zaio. Orbita eliptikoa da, eta Eguzkia foko batean dago. Bira osoa emateko 365 egun irauten du higidurak, eta horren ondorioz sortzen dira urtaroak.

5.3. Errotazio Higidura

Lurrak bere errotazio-ardatzaren inguruan egiten duen higidura da; 24 ordutan egiten du, eta hortik sortzen da eguna eta gaua. Lurraren gainazaleko puntu jakin batek Eguzkiak argiztatutako aldean (eguna) igarotzen du 24 ordu horietatik zati bat, eta itzalpeko aldean (gaua), beste zatia. Egun eta gauen iraupena aldatu egiten da urtean zehar, Lurraren errotazio-ardatzak duen inklinazioaren ondorioz.

6. Urtaroak eta Eguzkiaren Itxurazko Higidura

6.1. Urtaroen Jatorria

• Lurraren ekuatore-planoa ez dator bat ekliptikaren planoarekin: aitzitik, 23,5º makurtuta dago ekuatore-plano hori. Inklinazio horrek garrantzi handia du, horrek eragiten baititu urtean zehar Lurreko tenperaturan eta egun eta gauen iraupenean sortzen diren aldeak.
• Hain zuzen, alde horien ondorioz sortzen dira urtaroak: udaberria, uda, udazkena eta negua. Urtaro batetik bestera igarotzeko datak aldatu egiten dira denboraren joanean.

6.2. Ekinokzioak eta Solstizioak

• Ekinokzioak: Udatik udazkenera eta negutik udaberrira igarotzeko egunei esaten zaie. Bi egun horietan egunak eta gauak iraupen berbera dute (hamabi ordu).
• Solstizioak: Udazkenetik negura eta udaberritik udara pasatzeko egunei esaten zaie. Bi egun horietan da handiena egunaren eta gauaren arteko aldea.

6.3. Eguzkiaren Itxurazko Higidura

Lurraren gainazaletik irudipena izaten dugu Eguzkiak Lurraren inguruan egiten duela bira, zeruan arku bat marrazten duela, egunsentian hasi eta ilunabarrean bukatzen dena.

Espainian eta tarteko latitudeetan dauden eremuetan, Eguzkiak zeruan egiten duen ibilbidea aldatu egiten da urtaroen arabera, eta iraupen aldetik luzeagoa da udan, neguan baino.

• Udan: Eguzkia ipar-ekialdetik ateratzen da, eta oso gora igotzen da zeruan; eguerdian, hegoaldean kokatzen da eta ipar-mendebaldetik sartzen da.
• Neguan: Eguzkia hego-ekialdetik ateratzen da, gutxi igotzen da zeruan, eguerdian hegoan kokatzen da eta hego-mendebaldetik sartzen da.
• Udaberrian: Eguzkia egunez egun gero eta iparrerago atera eta sartzen da, eta eguerdian egunez egun gorago egoten da.
• Udazkenean: Eguzkia egunez egun gero eta hegorago atera eta sartzen da, eta eguerdian egunez egun beherago egoten da.

Urtaroen Data eta Iraupena (Gutxi Gorabehera)