Transformación e Dinámicas do Espazo Rural e Sector Agrario en España

O Espazo Rural e as Actividades Económicas

O espazo rural é o territorio fóra das áreas urbanizadas. Antigamente, era usado principalmente para actividades agrícolas, gandeiras e forestais. Desde os anos 70, outras actividades como as residenciais, industriais, de servizos, recreativas e de conservación paisaxística tamén se introduciron nel. Isto fai que o espazo rural sexa hoxe en día máis variado e complexo.

As Explotacións Agrarias

As explotacións agrarias son lugares onde se traballan as terras e se crían os animais, xunto coas instalacións necesarias. Poden ser agrícolas, gandeiras, forestais ou unha mestura delas. En España, hai hoxe un millón de explotacións agrarias, menos que antes debido ao abandono de terras por xubilacións, emigracións ou cambios de actividade, así como pola concentración de terras que se venden ou alugan. Esta concentración permitiu o aumento do tamaño medio das explotacións, aínda que existen fortes contrastes. O resultado é unha dualidade cada vez maior entre:

• Explotacións familiares: moi pequenas e pouco rendibles, en progresivo abandono ou traballadas só a tempo parcial cunha baixa produtividade.
• Empresas agrarias: xa sexa de particulares, sociedades ou cooperativas, que teñen maior dimensión, estanse modernizando e son rendibles.

Hai diferenzas rexionais no tamaño das explotacións agrarias: as zonas con cultivos de secaño ou devesas teñen explotacións grandes (latifundio), mentres que as áreas húmidas e dedicadas á gandería, xunto cos regadíos do litoral mediterráneo, teñen explotacións máis pequenas (minifundio). O réxime de tenza establece a relación entre propiedade e explotación ou uso da terra. Pode distinguirse entre tenza directa, arrendamento e parzaría. Na actualidade, un 70% das terras cultivadas mantéñense en tenza directa e o sistema de parzaría tende a desaparecer (só un 2% do total). Un medio para conseguir explotacións agrarias rendibles de dimensión suficiente foi a creación de cooperativas. Predominan as dedicadas a transformar os produtos e comercializalos.

Técnicas e Sistemas Agrarios

As técnicas e sistemas agrarios cambiaron desde os anos 60. Incorporaron avances como a mecanización, a selección xenética de sementes e razas de animais, e o uso de fertilizantes químicos e produtos fitosanitarios. As transformacións nos sistemas agrarios provocaron unha maior produción e rendemento. A agricultura en España modernizouse moito, o que mellorou a súa eficiencia. As transformacións máis importantes son:

• Unha crecente especialización do territorio nos cultivos para os que teñen mellores condicións competitivas, abandonando o resto. Substitúese o policultivo polo monocultivo.
• Hai un aumento no investimento de capital en maquinaria, produtos químicos e sementes transxénicas na agricultura. Estes investimentos reducen a necesidade de traballadores e aumentan os rendementos, pero tamén poden traer consecuencias negativas como a contaminación e riscos para a saúde.
• Forte incremento da superficie en regadío, tamén provoca a sobreexplotación de certos acuíferos e crecentes conflitos pola auga.
• Introdúcense novas técnicas de cultivo, como o enarenado e o cultivo baixo plástico. O enarenado implica alternar capas de area e esterco, permitindo cultivar terras pouco fértiles, especialmente no sueste peninsular. O cultivo baixo plástico está relacionado co uso de técnicas avanzadas como o cultivo hidropónico, a rega por goteo e a creación de microclimas controlados mediante medios informáticos.

A Política Agraria Común (PAC)

As áreas rurais españolas cunha importante presenza de actividades agrarias enfróntanse desde hai décadas a importantes problemas:

• Escasa competitividade dunha parte dos produtos, que só poden ser rendibles para o agricultor grazas ás políticas de subvención e ao establecemento de prezos protexidos.
• Progresivo despoboamento e envellecemento das áreas rurais españolas.
• Redución dos empregos agrarios debido aos procesos de mecanización e o abandono de terras pouco produtivas.
• Ingresos medios inferiores aos que obteñen os que traballan na industria ou nos servizos.
• Crecentes impactos ambientais ao aumentar o uso de agroquímicos que contaminan solos e acuíferos.

Ante esta situación, todos os países desenvolvidos teñen políticas agrarias para garantir a viabilidade do sector e manter a presenza de agricultores e gandeiros no campo. Buscan aumentar as súas rendas tanto por razóns económicas como sociais e ambientais. Desde que España se uniu á Unión Europea, a maior parte das medidas para promover o sector agrario proveñen da Política Agraria Común (PAC). Aínda que a PAC cambiou moito ao longo do tempo, a súa influencia no sector agrario español concretouse en varias accións:

• Establecemento de prezos de garantía para determinados produtos agrícolas e gandeiros con subvencións.
• Esixencia de redución de superficie ou cotas máximas de produción, para algúns cultivos ou especies gandeiras que xeran excedentes non consumidos.
• Apoio á forestación de terras agrícolas e á agricultura e gandería ecolóxicas.
• Axudas para a modernización das explotacións e a incorporación de mozos agricultores.
• Apoio á diversificación económica do mundo rural.
• Axudas especiais para áreas de montaña e zonas desfavorecidas.

A pesar de ser a clave que permite manter hoxe activas boa parte das explotacións agrarias, a PAC enfróntase a certas críticas:

• Absorbe parte importante do orzamento total comunitario, o que non corresponde ao peso relativo do sector.
• Supón un proteccionismo do seu mercado interior, que frea as posibilidades de que países do Terceiro Mundo exporten a el os seus produtos, moitas veces máis baratos.
• Como as axudas se vinculan ao tamaño da explotación, favorecen unha distribución moi desigual.

Conceptos Clave do Sector Primario

Acuicultura

A acuicultura son actividades que se realizan para axudar aos peixes a crecer ou reproducirse. É importante en Galicia e involucra peixes, moluscos e crustáceos. Esta práctica está limitada á costa ou a augas continentais e depende da tecnoloxía axeitada.

Agricultura Ecolóxica

A agricultura ecolóxica é un sistema no que se cultiva sen usar produtos químicos nin organismos xeneticamente modificados. O obxectivo é producir alimentos saudables e respectar o medio ambiente. Aínda que é menos produtiva e máis custosa, os prezos dos produtos poden ser máis altos. En España, tivo un gran crecemento desde 1991.

Denominación de Orixe

A denominación de orixe é unha certificación de calidade que se concede a produtos dunha zona concreta que levan o seu nome. Garante que teñen certas características comúns. É cada vez máis común en produtos agrarios galegos como viños, aceites, carnes, legumes, queixos, doces, etc. En Galicia, hai 27 produtos con esta distinción, como o queixo de Arzúa-Ulloa, os pementos de Herbón ou o viño Rías Baixas.

Desagrarización

A desagrarización é a perda de poboación dedicada á agricultura debido ao crecemento doutras actividades e á mecanización das tarefas agrícolas. Isto causa que a agricultura perda importancia económica nun territorio e debilite as institucións sociais relacionadas coa vida rural. Este proceso ocorreu en toda España, especialmente desde finais dos anos setenta.

Explotación Intensiva

A explotación intensiva é aquela que usa técnicas para producir constantemente no terreo, como o uso de fertilizantes e regadío artificial. Este tipo de agricultura, que é común no litoral mediterráneo e na horticultura, produce moito nunha área pequena grazas aos investimentos en traballo e en técnicas avanzadas.

Política Pesqueira Comunitaria (PPC)

A Política Pesqueira Comunitaria (PPC) é unha política da UE, formalizada en 1983 e adoptada por España desde a súa entrada en 1986. A PPC defende:

• A protección das poboacións contra a sobrepesca e promovendo a acuicultura.
• Garantir unha renda digna para os pescadores.
• Garantir o subministro regular dos consumidores e da industria de transformación a prezos razoables.
• A explotación sostible do medio e dos recursos mariños vivos desde os puntos de vista biolóxico, medioambiental e económico.
• Negociar acordos con países non comunitarios para poder pescar nos seus caladoiros.

Silvicultura

A silvicultura é a actividade que se encarga de cultivar e explotar economicamente montes e bosques. Habitualmente, implica a obtención de madeira, leña, resina e froitos silvestres, pero tamén pode contribuír á protección de cuncas hidrográficas, á conservación de hábitats naturais en parques naturais protexidos e ao desenvolvemento de espazos recreativos. En España, as áreas máis importantes para a industria da madeira están en Galicia e Asturias.