Topónimos galegos de orixe romana e prerromana

A Coruña

Para algún o topónimo é de orixe romana. Procede de acruniam que significaría península. Debido a unha mala interpretación considerouse un falso artigo é de ahí a crunia A Coruña. Outra explicación considera que probablemente procede do topónimo de raíz celta Cluniam. Esta explicación apoiase na existencia na hoxe de Coruña del Conde (Burgos), a cidade romana de Clunia Sulpicia. Hai quen explica este topónimo a partir da raíz preromana Cor- /car- que significa “pedra, rocha”.

Aciveiro

O ilex aquifolium (esixe una variante latina con aci- como primeiro elemento, acicŭla/acucŭla) recibe en galego as denominacións de acevo, acivo, acevro, acivro e outras formas derivadas. En castelán é acebo. Os derivados mediante o sufixo –ariu poden ter valor colectivo. Pode confluír na toponimía con zootopónimos derivados de *eciferu (< equu feru), cf. infra Cebreiro.

A Estrada

De (viam) stratam, nome alusivo aos diferentes “estratos, ou niveis” con que os soldados romanos construían as vías.

Armenteira

De armentariam e este de armentum “grea” ou “rabaño de gando maior.

Astorga

De Asturicam Augustam. Asturica era o nome da antiga capital dos astures. Augusta débese ao emperador Octavio Augusto. A cidade nace como campamento romano da Legio X Gemina a finais do a.C.

Bembibre

Hai quen considera que este topónimo ten unha orixe prerromana, Paemeiobris “fortaleza entre ríos”. Outra explicación defende que deriva de Bene vivere “ben vivir”, expresión latina medieval que faría referencia á “bondade do terreo”.

Bierzo

A orixe deste topónimo é prerromana. Procede de Bergidum, posiblemente do celta berg “montaña”. A diptongación do e breve tónico é un proceso extraño en galego e próximo ao astur-leonés.

Bonaval

Procede de bonam vallem “val bo”.

Braga

Procede do topónimo prerromano Bracara. O topónimo ten que ver cos Bracari, a tribu celta que habitaba esas terras. O lugar foi chammado despois das guerras cántabras Bracara Augusta.

Caldas

Deriva de (aquas) calidas mentres que o topónimo Caldelas deriva do diminutivo (aquas) calidellas. Ambos topónimos fan referencia a presenza de augas quentes, augas termais. Son dous hidrotopónimos.

Cartagena

A cidade cartaxinesa QUART-HADAST: ‘cidade nova’, foi refundada polos romanos e pasou a chamarse en latín CARTAGO NOVA. Este nome foi desposi arabizado dando lugar a QARTAGINA, do que deriva a actual Cartaxena.

Castrelo

Trátase do diminutivo de castrum que significa cidade fortificada. O plural deste sustantivo castra significa campamento.

Cordoba

O topónimo Corduba pode ser unha adaptación latina dun topónimo fenicio anterior, Kartatuba ‘cidade grande’. Hai quen considera que o topónimo é de orixe íbero. Sexa cal sexa a orixe na evolución do topónimo Corduba o esperable o resultado *Cuerva, por perda do u átono, Córdoba quizá sexa un semicultismo con intención eufemística.

Couto

Procede de cautum, lugar que se cercaba para poder defendelo mellor.

Donostia

Procede do vasco Dono Bastia pois a cidade medra arredor do mosterio de San Sebastián.

Feáns

Do plural latino fenales, derivado mediante o sufixo -ale de fenu "herba segada e seca para alimentar o gando". Presenta na toponimía as variantes Fiás, Feás, Fiais e Feán.

Filgueira

Derivado do colectivo filicaria “mata de fentos” e este de filix, -icis “fento, fieto” + sufixo abundancial -arium/a que dá lugar a -eiro/a(cf. cast. helechoe topónimos como La Felguera/Helguera).

Fisterra

De finis terrae“fin da terra”. A forma Finisterre non deixa de ser un neocultismo con pouca evolución fonética desde o nominativo-xenitivo do sintagma latino.

Fondevila

De fontem e villa, co apócope do –te de “fonte”.

Fonsagrada

De fontem sacratam “fonte sagrada”, con perda de vogal interior(e, polo tanto, sílaba) como en Fonfría, Fonmiña e outros como Monforte e Ponferrada.

Fontefría

De fontem frigidam. Tamén temos o topónimo Fonfría onde se produce o apócope, antes mencionado, da sílaba –te.

Fontoira

De fontem auream “fonte de ouro”,probablemente pola cor da limonita (mineral de óxido de ferro hidratado) no fondo da auga.

Foz

Do latín vulgar focem e este de faucem“gorxa, desembocadura, fauces”. Numerosos topónimos en castelán coa forma Hoz, La Hoz.

Frades

De fratres “irmáns”, seguramente no sentido relixioso de “monxes, frades”, que atopamos como Freires na súa evolución patrimonial.

Lavacolla

Pode derivar de lava colea“lava testículos” e estaría en relación coa tradición dos peregrinos de se lavaren antes da súa chegada á cidade, que o códice Calixtino (s. XII) por eufemismo chámalle Lava mentula. Hai quen suxire unha relación con Lavapés e Lavapiés.

León

De legionem“lexión do exército”,primeiramente a Legio VI Victrix e máis tarde como asentamento permanente da Legio VII Gemina Felix.

Louredo

Louredo/Lourido: < lauretum ,lugar onde hai moito loureiro , co sufixo colectivo –edo/-ido, de Laurus “loureiro”.

Lugo

< de lucum “fraga sagrada”. Algúns pensan que o topónimo pode ser prerromano en alusión ao deus céltico Lugus ou á tribo dos lougei. Os romanos denominaron ao lugar Lucus Augusti, na honra de Augusto.

Maceda

Procede de malam mattianam que era unha variedade de mazá. Mais está variedade rematou por dar nome a todo tipo de mazá. Isto foi así para evitar utilizar a palabra mala ( a longa)= mazá pois como a cantidade vocálica xa non se distinguía moi ben , se confundía con mala ( a breve) mala.

Mérida

De Emerĭta, cidade para colocar os soldados “licenciados” (emeriti) despois de diversas campañas en Hispania. A súa evolución fonética non deixa de ser un semicultismo, xa que evolución patrimonial daría *Mierda.

Milladoiro

De humiliatorium “lugar onde axeonllarse para dar grazas a deus” ou de *ad) miliatorium “lugar onde os peregrinos botaban unha pedra”, que deu lugar ao milladoiro.

Mondoñedo

Era na Idade media Mindunietum, co significado moi discutido.Posiblemente a primeira parte do topónimo procede do preindoeuropeo mun-n/ mun-d que significa monte. A segunda parte viría do termo celta onna co significado de fonte, río. ( O mesmo termo en Urueña, Oña).

Oleiros

Pode referirse nun principio aos labores artesanais e industriais de oleiros, pero tamén pode significar lugar de enterramentos antigos –Ollas Cinerarias–, segundo o P. Sarmiento.

Ortigueira

De urticaria “lugar onde hai ortigas”. Ortiga é a forma común) ao galego, portugués e castelán. Unha forma sinonímica é estruga sen exemplos na toponimia maior de Galicia.

Orxal

Derivado do latín hordeum “cebada”. A forma tradicional orxo foi substituída por “cebada”, derivada de cibus “alimento”. A forma co sufixo -ale equivale aos Urdial, Ordiales e Urdiales doutras áreas peninsulares. Cf. tamén formas como Orxais, Orxás.

Oseira

Remite a un antigo ursaria, derivado de ursus “oso”, e faría referencia a abundancia deste animal no lugar.

Ourantes

Hidrónimo de orixe prerromana, da raíz *awer- co significado de "mollar, humidecer, fluír" O étimo deriva, pois, de *Awrantis con terminación ide. en -ntis (cf. Serantes) e co significado de "(o río) que humidece, que molla, que flúe". É a mesma raíz da que proceden os hidrónimos Vara, Varón, Avia, Avión, Auria > Ouro e Ourense.

Ourense

Procedente con seguridade dun adxectivo Auriense que substituíu o nome da antiga Auria, relacionado para uns con explotacións auríferas en territorio galaico e para outros, máis recentemente, coa raíz de orixe hidronímica mencionada na voz anterior.

Outeiro

De altarium. O significado de “elevación do terreo, parte alta” é típica do latín falado no Noroeste peninsular, cf. Vilouta.

Padrón

Quizais de patronum “patrón”, pero é preferible asocialo a “pedróns ou marcos sinalizadores de división territoriais”, polo tanto de petram “pedra”, e que no caso da vila cerca de Santiago estaría relacionado con tradicións xacobeas e un penedo que existía no río Sar.

Pedrafita

De petram fictam “pedra fita ou fincada no chan”, vella tradición consistente en delimitar antigos territorios ou comunidades con pedras cravadas. Cf. Pedrafita do Cebreiro que delimita a zona galega da leonesa. Variante seu é Parafita, étimo usado como apelido e topónimo.