O Testamento: Herdeiros, Legados e Substitucións no Dereito Galego

Disposicións Testamentarias: Formas e Tipos

Aínda cando o testamento pode conter disposicións de carácter persoal, non obstante o habitual é que o testamento teña un contido patrimonial e, polo tanto, esta disposición de bens pode realizarse a través dalgunha das institucións típicas previstas no Código Civil (CC), que son en esencia: a institución de herdeiro, legado e as substitucións hereditarias.

Formas de Designación de Herdeiro

A institución de herdeiro: de acordo co art. 660 CC chámase herdeiro ao que sucede a título universal, isto é, a quen é chamado á totalidade ou a unha parte alícuota da herdanza.

En canto ás formas de designación, o CC establece exclusivamente o requisito da certeza, sancionando coa nulidade toda disposición testamentaria a favor de persoa incerta salvo que, por algún evento, poida resultar certa; tal como dispón o art. 750 CC. Hai que advertir que cando o testador designe aos seus irmáns, os que sexan de dobre vínculo (do mesmo pai e nai) tomarán dobre porción que os de vínculo sinxelo (pai ou nai común), art. 770 CC. Cando se designa a unha persoa como herdeira e aos seus fillos enténdense instituídos simultánea e non sucesivamente, art. 771 CC.

Advírtase que en canto á institución de herdeiro hai unha peculiaridade moi importante no Dereito Civil de Galicia, así a Lei 2/2006, do 14 de xuño, permite a institución de herdeiro á persoa que coide do testador. Esta figura aparece no art. 203.2 da Lei de Dereito Civil de Galicia que dispón que será válida a disposición a favor de quen coide ao testador, salvo que se dispoña outra cousa; se o testador houbese nomeado testamenteiro (albacea) será este quen determine en escritura pública (ante notario) á persoa ou persoas que coidaron do testador.

Institucións a Favor da Alma, Pobres e Parentes

O CC declara a validez das disposicións realizadas en beneficio da alma, en cuxo caso prevé o CC a venda dos bens e o reparto do obtido pola venda por metade entre a Igrexa e os establecementos benéficos do domicilio do defunto, art. 747 CC.

A institución feita a favor dos pobres, en xeral, entenderanse instituídos como herdeiros os pobres do domicilio do testador, tal como se deduce do art. 749 CC.

E, finalmente, cando se institúe herdeiros en xeral aos parentes, enténdense instituídos os parentes máis próximos en grao, art. 751 CC.

Institución Condicional e a Termo

A institución de herdeiro, ao igual que o legado, pode realizarse de forma pura e simple pero tamén pode suxeitarse a unha condición ou a un termo ou prazo.

A condición é un feito futuro e incerto de cuxo cumprimento faise depender, ben a eficacia (se a condición é suspensiva), ou ben a perda de eficacia da institución (se a condición é resolutoria). No primeiro caso, fálase de condición suspensiva, por exemplo: lego ao meu fillo menor a miña colección de lexislación e xurisprudencia se termina os seus estudos de dereito. No segundo caso, a condición é resolutoria, por exemplo: sexa herdeiro universal meu fillo maior e deixe de selo se abandona o fogar en vida da súa nai.

Polo tanto, se a condición é suspensiva aprázase o chamamento testamentario ao momento do cumprimento da condición. Entre tanto, a herdanza quedará suxeita á administración, tal e como se infire dos arts. 801 a 804 do CC.

Por outra banda, se a condición é resolutoria, non impide que o herdeiro ou legatario poidan aceptar a herdanza ou legado desde o mesmo momento da apertura da sucesión. Agora ben, o instituído herdeiro ou legatario perderá os seus dereitos no caso de cumprirse o evento previsto polo de cuius (causante). Cfr. art. 912.

O termo ou prazo é un feito futuro pero certo no sentido de que necesariamente ha de producirse aínda que non se saiba cando, pode ser unha data do calendario, a morte dunha persoa, etc. Advírtase que o CC admite a institución de herdeiro ou legatario tanto a termo inicial (en que comeza o efecto da institución) como a termo final (en que cesa tal efecto). En tales casos, e salvo que sexa outra a vontade do causante, ata que chegue o termo sinalado (termo inicial) ou cando este conclúa (termo final) entenderase chamado o sucesor intestado, tal e como dispón o art. 805 CC.

Substitucións Hereditarias

Co nome xenérico de substitución o CC regula nos arts. 774 e ss catro institucións, nelas chámase a dúas ou máis persoas de xeito que a segunda ou as ulteriormente chamadas sexan herdeiras.

Substitución Vulgar

Está regulada no art. 774 CC segundo o cal pode o testador substituír unha ou máis persoas ao herdeiro ou herdeiros instituídos para o caso de que morran antes ca el ou non queiran (repudien) ou non poidan aceptar a herdanza. Así as cousas, o testador chama a unha segunda persoa para o caso de que o primeiramente chamado non queira ou non poida ou morra antes ca o testador, trátase, pode dicirse, dun chamamento en defecto de, polo tanto, e salvo outra disposición do testador, a substitución vulgar abrangue todas as hipóteses posibles, por exemplo: repudiación, premorte, indignidade sucesoria, incumprimento dunha condición, etc.

Substitución Pupilar e Exemplar

Ademais da substitución vulgar e da fideicomisaria, o CC regula outros dous tipos de substitución de moita menor importancia práctica que son: a substitución pupilar e a substitución exemplar.

Ambas teñen como denominador común o feito de que o substituído é unha persoa incapaz de testar. Na substitución pupilar é un menor de catorce anos, e na substitución exemplar o substituído é un incapaz.

A estas substitucións refírense os arts. 775 e 776 do CC. A tenor do 775 os pais e demais ascendentes poderán nomear substitutos aos seus descendentes menores de catorce anos para o caso de que morran antes de dita idade. E o art. 776 establece que o ascendente poderá nomear substituto ao descendente maior de catorce anos que fora declarado incapaz por enaxenación mental.

Substitución Fideicomisaria

Trátase dun chamamento sucesivo. A diferenza coa substitución vulgar reside en que nos atopamos, polo menos con dous herdeiros consecutivos:

• Herdeiro ad tempus (temporal).
• Herdeiro definitivo (auténtico beneficiario).

Ao primeiro chámaselle herdeiro fiduciario e ao segundo herdeiro fideicomisario.

Se a cadea se prolonga a dous ou máis substitutos, son fiduciarios. Non habendo fideicomisarios máis que o último dos chamados.

A viabilidade desta institución pasa por un requisito ineludible que é que o 1º ou ulterior herdeiro que sexa fiduciario conserve a herdanza na súa totalidade para posibilitar o paso ou a transmisión da herdanza ao fideicomisario, no momento en que dispuxese o testador; que pode ser á morte do último fiduciario ou ao cumprimento dunha condición.

Advírtase que o herdeiro fiduciario goza do caudal hereditario durante o tempo establecido polo testador, xeralmente durante toda a súa vida. O CC opta por limitar os chamamentos fideicomisarios para impedir que unha persoa vincule os seus bens a perpetuidade.

As limitacións na substitución fideicomisaria recóllense nos arts. 781 e 785.2 do CC. Así, os chamamentos sucesivos poderán facerse a favor de persoas que vivan sen límite, e ademais permítese un máximo de dúas persoas que non vivan no momento da apertura da sucesión.

Así as cousas, serán nulos os chamamentos ulteriores a estes límites, non obstante, será válida a substitución fideicomisaria que estea dentro deses límites.

Para saber se o causante fideicomitente se extralimitou ou non, hai que situarse no momento da apertura da sucesión (momento da morte do testador ou fideicomitente), desta forma non hai dificultade en chamamentos sucesivos a favor de persoas que vivan ao morrer o testador fideicomitente. Isto explícase porque non se prolongará a sucesión demasiado tempo, dada a simultaneidade das súas vidas. Noutro caso, establécese un límite que é que os chamamentos como di o CC non poden pasar do segundo grao, segundo grao que, segundo xurisprudencia reiterada, equivale a segundo chamamento.

Hai que advertir que para o cómputo non se conta o primeiro fiduciario, xa que este é o instituído primeiramente e o CC establece límites nos substitutos.

Hai que insistir en que os chamamentos de substitutos que traspasen os límites establecidos no art. 781 CC son nulos, pero a súa nulidade non acarrea a dos chamamentos permitidos no CC, iso é así en virtude da regra de que o útil non sexa prexudicado polo inútil.

No caso de que o fiduciario morre antes ca o testador, enténdese maioritariamente que a substitución fideicomisaria implica unha substitución vulgar implícita. Por outra banda, se o fideicomisario morre antes ca o fiduciario hai que distinguir: se o fideicomisario vivía ao tempo de morrer o testador, transmitirá o seu dereito aos seus herdeiros, tal e como se infire do art. 784 CC. Pero se o fideicomisario morre antes ca o testador, purifícase a institución no fiduciario.

O Fideicomiso de Residuo

Na configuración da substitución fideicomisaria típica, como é ben sabido, é esencial o deber de conservar do fiduciario, tal e como claramente establece o art. 781 CC: a substitución fideicomisaria en cuxa virtude encárgase ao herdeiro (fiduciario) que conserve e transmita a un terceiro (fideicomisario) o todo ou parte da herdanza será válido e surtirá todos os efectos sempre que non pase do segundo grao (segundo chamamento) ou se faga a favor de persoas que vivan no momento do falecemento do testador.

Non obstante, xa o Dereito romano admitía como modalidade especial de fideicomiso o chamado fideicomiso de residuo que era aquel no que o obxecto da restitución, isto é, da transmisión ao fideicomisario, non era toda a herdanza senón o que quedase (o residuo) á morte do fiduciario.

Acéptase doutrinal e xurisprudencialmente este fideicomiso de residuo sen obriga de conservar por parte do fiduciario, con fundamento no último inciso do art. 783, parágrafo 2º, cando despois de establecer o deber de conservar do fiduciario, deixa, salvo que o testador dispuxese outra cousa, esta posibilidade de disposición do fiduciario no fideicomiso de residuo; que soamente pasa ao fideicomisario os bens que resten ao morrer o fiduciario. O fideicomiso de residuo admite dúas modalidades:

• Fideicomiso de residuo si aliquid supererit: se queda algo.
• Fideicomiso de residuo de eo quod supererit: do que quede.

No primeiro, o testador faculta ao fiduciario para dispoñer dos bens relictos sen límite, así os fideicomisarios só recibirán o que reste se é que quedou algo.

Na segunda modalidade o testador restrinxe nalgunha medida os poderes de disposición do fiduciario, por exemplo: permitindo que dispoña só en caso de necesidade e de forma que sempre quede algo que poidan recibir os fideicomisarios.