Tectónica de Placas e a Historia Xeolóxica da Terra: de Panxea aos nosos días

A Deriva Continental e as súas Probas

A teoría da deriva continental, proposta inicialmente por Alfred Wegener, suxire que os continentes actuais proveñen da fragmentación dun supercontinente chamado Panxea.

Probas da Deriva Continental

• Encaixe dos continentes: As costas de continentes como África e América do Sur parecen encaixar coma un crebacabezas.
• Continuidade de formacións rochosas: Existen cordilleiras e formacións xeolóxicas da mesma idade e tipo a ambos os dous lados do océano Atlántico.
• Fósiles comúns: Atopáronse os mesmos fósiles de plantas e animais terrestres en continentes hoxe separados por vastos océanos.

Inicialmente, esta teoría foi rexeitada porque non se coñecía a forza capaz de mover os continentes e críase que as masas rochosas non podían flotar. A súa veracidade confirmouse máis tarde grazas a novas evidencias, como a distribución dos terremotos e o vulcanismo ao longo dos bordos das placas tectónicas.

Paleomagnetismo

O estudo do paleomagnetismo foi clave. Cando a lava arrefría, os minerais magnéticos que contén oriéntanse segundo o campo magnético terrestre da época, rexistrando a súa polaridade. Esta información, analizada con magnetómetros, revelou o movemento dos continentes ao longo do tempo.

A Teoría da Tectónica de Placas

Esta teoría unificadora da xeoloxía postula que a litosfera (a capa externa e ríxida da Terra) está dividida en grandes segmentos chamados placas tectónicas. Estas placas son dinámicas, móvense e interactúan entre si nos seus bordos, e a súa dinámica explica a maioría dos procesos xeolóxicos, como os terremotos, os volcáns e a formación de montañas.

Tipos de Bordos de Placas

• Bordes diverxentes: Dúas placas sepáranse. Este movemento dá lugar á formación de rifts (en continentes) e dorsais oceánicas (no fondo do mar), onde se crea nova codia oceánica.
• Bordes transformantes: Dúas placas deslízanse lateralmente unha respecto da outra. A fricción entre elas xera unha intensa actividade sísmica, como a falla de San Andrés.
• Bordes converxentes: Dúas placas chocan. O resultado depende do tipo de litosfera implicada:
  • Oceánica-Continental: A placa oceánica, máis densa, afúndese baixo a continental nun proceso chamado subdución, formando fosas oceánicas e cordilleiras volcánicas.
  • Continental-Continental: As placas préganse e fractúranse, dando lugar á formación de grandes cordilleiras, como o Himalaia.

Estudo da Xeosfera: Métodos e Estrutura Interna

Para coñecer o interior da Terra utilízanse diversos métodos:

• Métodos directos: Observación de rochas superficiais e sondaxes da codia.
• Métodos indirectos: Fotografías aéreas ou por satélite, e o uso de tecnoloxías como o radar e o sonar, que funcionan medindo o tempo de ida e volta das ondas.

O Método Sísmico

O método máis importante para coñecer a estrutura interna da Terra é o método sísmico, que analiza como varían as ondas sísmicas ao atravesar diferentes materiais.

• Ondas P (Primarias): Son ondas de compresión e dilatación. Propáganse tanto por sólidos como por líquidos.
• Ondas S (Secundarias): Son ondas de vibración perpendicular á dirección de propagación. Só se transmiten a través de sólidos.
• Ondas superficiais: Orixínanse cando as ondas P e S chegan á superficie terrestre. Son as máis destrutivas.

Discontinuidades Sísmicas

Son zonas no interior da Terra onde a velocidade das ondas sísmicas cambia bruscamente, indicando un cambio na composición ou no estado dos materiais.

• Discontinuidad de Mohorovičić: Separa a codia do manto. Ao cruzala, a velocidade e a densidade das ondas P e S aumentan.
• Discontinuidad de Gutenberg: Situada a uns 2900 km de profundidade, separa o manto do núcleo externo. As ondas S non a atravesan, o que demostra que o núcleo externo está en estado líquido.
• Discontinuidad de Wechert-Lehmann: A uns 5100 km, separa o núcleo externo (líquido) do núcleo interno (sólido). As ondas P aumentan a súa velocidade ao pasar a través dela.

O Tempo Xeolóxico e a Historia da Terra

O tempo xeolóxico divide a historia da Terra en intervalos de duración variable, cuxos comezos e finais están marcados por eventos importantes. Ao longo desta historia, houbo varios ciclos de formación e fragmentación de supercontinentes (como Panxea I, hai uns 650 millóns de anos, e Panxea II, que se fragmentou hai uns 250 millóns de anos) e oroxenias (procesos de levantamento de grandes cordilleiras que sacan á superficie rochas profundas).

Eventos Rexistrados na Historia da Terra

• Eventos climáticos: Alternancia de grandes glaciacións, períodos cálidos e áridos, e períodos cálidos e húmidos.
• Eventos biolóxicos: O rexistro estratigráfico recolle a aparición da vida, o desenvolvemento dos principais grupos de seres vivos e as grandes extincións masivas, xeralmente producidas por catástrofes a grande escala.

As Grandes Extincións Masivas

• Final do Ordovícico: Causada por unha intensa glaciación.
• Final do Pérmico: A maior extinción da historia, provocada por masivas erupcións volcánicas en Siberia.
• Final do Cretáceo: Causada polo impacto dun gran asteroide, que levou á extinción dos dinosauros.

Escala do Tempo Xeolóxico

Eóns

• Hádico: Dende a orixe da Terra ata a formación da codia e os océanos.
• Arcaico: Desenvolvemento dos primeiros cratóns (núcleos continentais) e aparición das primeiras formas de vida.
• Proterozoico: Mobilización dos cratóns pola dinámica litosférica, chegando a formar Panxea I. Remata cunha gran glaciación e extinción.
• Fanerozoico: Dende a fragmentación de Panxea I ata a actualidade. É o eón da "vida visible".

Eras (do Eón Fanerozoico)

• Paleozoica: Comeza tras a fragmentación de Panxea I e inclúe a oroxénese caledoniana. Remata coa oroxénese herciniana (que formou Panxea II) e a extinción masiva do Pérmico.
• Mesozoica: Coñecida como a "era dos dinosauros", comeza tras a extinción pérmica e a consolidación de Panxea II. Remata coa oroxénese alpina e o impacto do asteroide que extinguiu os dinosauros.
• Cenozoica: A "era dos mamíferos", que vai dende a oroxénese alpina ata a actualidade.

Períodos (da Era Mesozoica)

• Triásico: Aparición dos primeiros dinosauros. O clima era predominantemente árido e cálido, con grandes desertos.
• Xurásico: Fragmentación de Panxea, formación de novos mares e intensa sedimentación. Apoxeo dos grandes dinosauros.
• Cretáceo: Gran diversidade de dinosauros. Remata coa extinción masiva causada polo impacto dun asteroide.

Resumo das Grandes Divisións Xeolóxicas

O Precámbrico

É un supereón que abrangue os eóns Hádico, Arcaico e Proterozoico. Representa case o 90% da historia da Terra, dende a súa formación ata a explosión de vida do Cámbrico.

Era Paleozoica

Primeira era do eón Fanerozoico. Consta de seis períodos: Cámbrico, Ordovícico, Silúrico, Devónico, Carbonífero e Permiano. Caracterízase pola "explosión cámbrica" da vida e a colonización do medio terrestre.

Era Mesozoica

Segunda era do Fanerozoico, dividida en tres períodos: Triásico, Xurásico e Cretáceo. É a era dominada polos réptiles, especialmente os dinosauros.

Era Cenozoica

A era actual, que comezou tras a extinción dos dinosauros. Caracterízase pola diversificación dos mamíferos e as aves, a continuación da separación dos continentes e varios episodios glaciais intensos.