Sociedades Matriarcais e a Orixe do Patriarcado: Evolución dos Roles de Xénero

Existiron sociedades matriarcais?

As sociedades matriarcais son aquelas nas que o poder político e doméstico é sustentado polas mulleres. En contraste, o patriarcado é unha sociedade na que o poder político e doméstico recae no home.

Por exemplo, na tribo iroquesa, a organización de parentesco é matrilineal e os nenos reciben o nome do clan da nai. Ademais, era unha muller, a máis anciá (a matriarca), a que elixía o home que asumiría as funcións de xefe da tribo, case sempre da súa liñaxe. A liga dos iroqueses estaba formada por homes, os xefes de cada tribo, pero cada un dos seus membros era responsable diante das mulleres da súa tribo, a través da autoridade da matriarca.

É importante notar que o matriarcado non é necesariamente o reverso exacto do patriarcado. A orde xerárquica e de poder non ten por que coincidir cunha sociedade centrada exclusivamente na muller. A orde matriarcal tería características propias, centradas na autoridade feminina e mesmo cunha atribución de poder compartida cos homes.

A orixe do patriarcado

As evidencias antropolóxicas amósannos que as sociedades con roles máis paritarios entre homes e mulleres son case sempre sociedades de cazadores-recolectores ou que están nos primeiros estadios do sedentarismo agrícola.

Sociedades Preagrícolas

Nas primeiras etapas da evolución das sociedades humanas, as mulleres non estaban excluídas da vida das comunidades, porque compartían activamente as tarefas e traballos, como a recolección de grans e a caza de pequenos animais. De feito, nunha sociedade de cazadores-recolectores, a recolección proporciona máis alimentos ca caza e a pesca. A recolección adoita ser tarefa de mulleres, que ven limitados os seus movementos por mor dos sucesivos embarazos. A actividade de recolección é perfectamente compatible co coidado da casa e a familia, así que as actividades domésticas, xunto coa recolección, proporcionan un status á muller que a sitúa ao mesmo nivel que o home. Os dereitos e obrigas de homes e mulleres nas sociedades recolectoras solápanse e a agresión é menos frecuente.

Sociedades Horticultoras

O cultivo planificado de determinadas especies vexetais produciu as primeiras sociedades de horticultores. Tense relacionado a aparición de estruturas matriarcais co descubrimento do cultivo das plantas, que estaría en íntima conexión coas actividades de recolección femininas. Nas primeiras sociedades horticultoras, o papel das mulleres na produción de alimentos era fundamental. Nas sociedades nas que a produción se baseaba neste traballo feminino, a estrutura social e gran parte do poder recaía tamén nas mulleres. Así, a matrilinealidade dirixía a propiedade da terra e a filiación, e determinaba tamén a residencia matrifocal (ou matrilocal). As mulleres de máis idade (matronas) controlaban a distribución de alimentos, as alianzas entre familias e podían vetar as declaracións de guerra. Tamén exercían funcións relixiosas e rituais. En ausencia dos homes, a organización social céntrase na figura da nai e as mulleres asumen roles tradicionalmente masculinos.

Transición ao Patriarcado

A medida que as sociedades se fan sedentarias e evolucionan, os roles de xénero fanse máis ríxidos. Cando os recursos escasean, faise máis necesaria a extensión do territorio e a intensificación da produción a través dun traballo que require máis forza física (como a agricultura intensiva ou a guerra). A guerra con outros poboados fai necesario manter xuntos no mesmo poboado todos os homes emparentados, e a estratexia que o facilita é a patrilinealidade xunto cunha residencia virilocal (a muller vai vivir coa familia do marido). Nestas sociedades, os roles de xénero teñen unhas diferenzas moi marcadas e o prestixio e a xerarquía pertencen aos homes. Nalgunhas destas sociedades chégase a oprimir e exercer unha violencia extrema contra as mulleres; outras repudian o seu contacto e practican a homosexualidade.

Coa aparición da agricultura máis intensiva, a muller perde definitivamente o seu rol como produtora principal. As técnicas agrícolas pasaron a ser prioritariamente masculinas, grazas ao maior tamaño e forza física media dos individuos deste sexo. A propiedade pasou a ser prioritariamente do home e o patrón de parentesco cambiou de matrilineal a patrilineal. Isto afectou á residencia e, ao vir vivir co marido, a muller illábase así dos seus parentes femininos.

Patriarcado en Sociedades Complexas

Os sistemas de estratificación social comezaron por contrapoñer o traballo extradoméstico ou público (masculino) coas tarefas domésticas da muller, que consideraban inferiores. A mesma estratificación en cuestións de xénero pode observarse nas sociedades gandeiras; as sociedades patrilineais son características tamén destas e levan aparellado un baixo prestixio feminino e un control total sobre a actividade feminina.

Nas sociedades industriais, a dicotomía público-doméstica segue presente. O incremento da produción a través da mecanización aumentou o desemprego e fixo innecesario o traballo feminino en moitos sectores. Curiosamente, durante os períodos de guerra, nos que a escaseza de man de obra masculina facía necesario o traballo feminino, este estaba considerado un deber patriótico e, xa que logo, daba lugar a unha menor remuneración.

A sociedade de consumo actual potenciou o emprego feminino, pero a diferenza de ingresos entre homes e mulleres segue a ser moi marcada.

Sexo versus Xénero

A humanidade está dividida bioloxicamente en dous sexos (masculino e feminino). Esa división baséase nas diferentes morfoloxías e funcións reprodutivas dos corpos.

Por outra banda, o xénero refírese á construción social e cultural da identidade de cada un dos sexos, que leva aparellado un papel (rol) social específico. Cada cultura constrúe os roles feminino e masculino dunha forma diferente.

As tarefas e actividades que unha cultura asigna a cada un dos sexos é o que se denomina rol de xénero. Estes roles varían en función do contorno, economía, estratexias de adaptación ao medio e o nivel de complexidade social. Unha vez que son adoptados por unha cultura, tenden a manterse no tempo e son moi difíciles de transformar.

Moitas veces estes roles dan lugar a estereotipos de xénero: ideas moi simplificadas sobre as capacidades e tarefas dos diferentes sexos, que son asumidas pola sociedade en xeral.