Sociedade e Política na España do Século XIX: Da Burguesía á Crise do 98

A Alta Burguesía e a súa Ascensión Económica

(Gráfico: Concesión de Títulos, 1834) O proceso da Revolución Liberal en España foi conformando unha nova burguesía vinculada ao comercio, aos negocios coloniais, á compra de terras, aos investimentos en ferrocarril e á débeda pública. Os grandes burgueses, máis que innovadores nun sector industrial específico, eran propietarios de terras, comerciantes ou arrendatarios de servizos públicos. Desde a época de Mendizábal, unha serie de activos negociantes ligados ao liberalismo engrandeceron as súas fortunas con concesións estatais ou con operacións de crédito. Eran os compradores de débeda pública do Estado e os grandes investidores en bolsa, na que especularon con accións, especialmente en actividades relacionadas co ferrocarril. Unha gran parte desta incipiente alta burguesía sentiuse máis atraída polo investimento en terras que polo industrial. Deste xeito, conseguiron propiedades á conta dos bens da Igrexa e dos municipios e pasaron a engrosar as filas dos propietarios agrícolas, converténdose en rendeiros. O centro de negocios e a residencia habitual da alta burguesía foi a capital, Madrid, aínda que esta procedese de rexións diversas, especialmente do norte (Asturias, Cantabria, País Vasco) e de Andalucía. Tamén existían grupos burgueses situados no resto das rexións, en ocasións como administradores das propiedades agrarias ou dos investimentos mineiros, financeiros, industriais ou comerciais da gran burguesía residente en Madrid.

O Proletariado Industrial: Condicións de Vida e Traballo

(Gráfico: Orzamento da Familia Obreira) O proletariado industrial. A mediados do século XIX, o proletariado industrial era aínda moi reducido e a maior parte traballaba na industria téxtil catalá. Máis adiante, os obreiros e obreiras fabrís aumentaron en Asturias e o País Vasco, co crecemento da minaría e a industria siderometalúrxica, e tamén naquelas zonas onde se desenvolvían actividades industriais, mineiras ou vinculadas á construción. No censo de 1860, os obreiros industriais en España eran arredor de 485.000, e os mineiros, 23.000. As condicións laborais do proletariado eran moi ríxidas, dependían da vontade dos patróns e ningunha regulamentación regulaba o traballo. As xornadas laborais eran de 12 a 14 horas en establecementos escuros, húmidos e mal ventilados, con ritmos de traballo descoñecidos ata entón e nos que o movemento das máquinas marcaba a cadencia do traballo. Cobrábase por día traballado e non existía ningunha protección en caso de paro, enfermidade, accidente ou vellez. Para o sustento dunha familia era necesario que tamén as mulleres e os nenos traballasen nas fábricas, aínda que cobraban salarios moi inferiores aos dos homes. Unha férrea disciplina laboral impedía calquera contestación e a máis mínima protesta implicaba ser despedido da fábrica. As súas condicións de vida nos novos suburbios industriais das cidades eran tamén deplorables. As casas dos traballadores, moitas veces chabolas ou pequenas barracas, eran pequenas, miserables e situadas en barrios amoreados e degradados, nos que se acumulaban miles de traballadores. Carecían de servizos de iluminación, auga corrente, rede de sumidoiros e empedrado. As enfermidades infecciosas como a tuberculose e o cólera propagábanse rapidamente, afectando a unha poboación moi vulnerable pola mala alimentación e o traballo esgotador. Nestas condicións, a mortalidade infantil era moi elevada e a vida media dun traballador, moi baixa.

A Restauración Borbónica (1875-1902)

Durante os últimos anos do Sexenio Democrático, as forzas conservadoras prepararon o regreso da monarquía con Afonso XII, fillo de Isabel II, como rei. O principal impulsor foi Antonio Cánovas del Castillo, quen creou o Partido Alfonsino para unir as clases altas e medias, o Exército e a Igrexa baixo a promesa de estabilidade. En 1874, Afonso XII publicou o Manifesto de Sandhurst, onde declaraba o seu compromiso cunha monarquía constitucional que defendese a orde social e combinase tradición católica con liberalismo. Ese mesmo ano, o xeneral Martínez Campos protagonizou un pronunciamento militar que proclamou a Restauración Borbónica.

Bipartidismo e Quenda de Partidos

O sistema político baseouse na existencia de dous grandes partidos: o Partido Conservador de Cánovas del Castillo e o Partido Liberal de Práxedes Mateo Sagasta. Ambos defendían a monarquía, a Constitución, a propiedade privada e a centralización do Estado. O Partido Conservador representaba sectores máis inmobilistas e defensores da Igrexa, mentres que o Partido Liberal impulsaba reformas progresistas e laicas. Para garantir a estabilidade, os dous partidos pactaron non promulgar leis que o outro tivese que derrogar ao volver ao poder. A quenda de gobernos funcionaba do seguinte xeito: cando un partido se desgastaba, o rei nomeaba o líder do outro partido para formar goberno, disolvía as Cortes e convocaba eleccións fraudulentas para asegurar a vitoria do novo goberno.

A Constitución de 1876

A Constitución compatibilizaba valores tradicionais como familia, relixión e propiedade cunha aparencia de democracia. A soberanía era compartida entre o rei e as Cortes, negando o principio de soberanía nacional. O monarca tiña amplos poderes: exercía o poder executivo, controlaba a política exterior, podía vetar leis e nomear e cesar ministros. O Parlamento era bicameral, con Congreso de Deputados (electo) e Senado (parcialmente designado polo rei con membros da aristocracia, Igrexa e Exército). O sufraxio quedou indefinido ata as leis electorais: en 1878 reintroduciuse o sufraxio censatario e en 1890 aprobouse o sufraxio universal masculino. Proclamouse a tolerancia relixiosa pero con primacía do catolicismo, restablecendo o financiamento público da Igrexa. Ademais, limitáronse dereitos como liberdade de prensa, expresión, asociación e reunión.

A Guerra de Independencia de Cuba (1895-1898)

A guerra definitiva pola independencia de Cuba estalou en 1895, liderada por José Martí e o Partido Revolucionario Cubano. A illa levaba décadas de conflitos, primeiro coa Guerra dos Dez Anos (1868-1878) e a Guerra Chiquita (1879-1880), nas que España prometera reformas que nunca cumpriu. Os independentistas, coñecidos como mambises, iniciaron unha guerra de guerrillas, contando co apoio popular e o financiamento de exiliados cubanos nos Estados Unidos. España enviou ao xeneral Martínez Campos, pero a súa estratexia non funcionou e foi substituído por Valeriano Weyler, que aplicou unha política de man dura, creando campos de reconcentración onde miles de civís morreron de fame e enfermidades. Mentres, a guerra devastaba a illa, e a brutalidade da represión española xerou rexeitamento internacional. Os Estados Unidos, que tiñan importantes intereses económicos en Cuba, aproveitaron a situación para intervir. En 1898, tras o misterioso afundimento do acorazado Maine no porto da Habana, Washington declarou a guerra a España. O conflito foi breve e rematou coa derrota española. O Tratado de París (1898) obrigou a España a recoñecer a independencia de Cuba e ceder Porto Rico, Filipinas e Guam aos Estados Unidos. Esta derrota marcou o final do imperio colonial español en América e Asia e afundiu a moral do país, dando paso á chamada Crise do 98.

A Crise de 1898 e as súas Consecuencias

A perda das colonias provocou unha forte conmoción nacional en España. A nivel económico, non houbo unha crise inmediata, pero a longo prazo afectou os ingresos estatais. No plano político, a Restauración sobreviviu, pero o Exército radicalizouse e os intelectuais comezaron a reflexionar sobre o atraso do país. A Xeración do 98, con escritores como Unamuno, Azorín ou Pío Baroja, expresou un sentimento de decadencia e pesimismo. O rexeneracionismo, representado por Joaquín Costa, criticou a corrupción e a ineficacia do sistema e propuxo modernizar o país a través da educación e da reforma económica co lema “Escola e despensa”. A Restauración conseguiu certa estabilidade política, pero a fraude electoral e a falta de reformas reais impediron a súa consolidación a longo prazo, sentando as bases para a crise política do século XX.