La Segunda República Española: Entre la Reforma y la Guerra Civil

La Segunda República Española: Un periodo convulso (1931-1939)

Introducción

La Segunda República Española, proclamada en 1931, supuso un cambio radical en la historia de España. Tras la caída de la monarquía de Alfonso XIII, se instauró un régimen democrático que pretendía modernizar el país y solucionar los problemas sociales y económicos que lo aquejaban. Sin embargo, la República se enfrentó a una serie de desafíos que la llevaron a un periodo de inestabilidad política y social, culminando en la Guerra Civil Española (1936-1939).

La Constitución de 1931: Un nuevo marco legal

Uno de los primeros pasos de la República fue la elaboración de una nueva Constitución, aprobada en diciembre de 1931. Esta Constitución se caracterizaba por su carácter democrático, progresista y de izquierdas. Entre sus principales características destacaban:

• Definición del Estado: Se establecía un Estado español como una República democrática de los trabajadores, empleando el concepto de soberanía popular de influencia socialista.
• Organización territorial: Se instauró un sistema descentralizado, una fórmula intermedia entre el Estado unitario y el federal, que pretendía atender las reivindicaciones nacionalistas y posibilitar la organización de las autonomías.
• Forma de gobierno: Se estableció una república parlamentaria con una división de poderes entre el Presidente de la República, el jefe de Gobierno y el Parlamento. Las Cortes eran unicameral y formaban el poder legislativo. El presidente de la República, elegido por las Cortes, era el jefe del Estado y nombraba al presidente del Gobierno, que ejercía el poder ejecutivo. La justicia se basaba en la independencia de jueces y tribunales.
• Dereitos y libertades: El texto republicano recogía importantes avances en campos como la libertad de asociación, de reunión, de sindicación e incluía el reconocimiento de derechos sociales, como los relacionados con la educación, con un enseñanza primaria obligatoria y gratuita. Además, se aprobó el derecho al voto de las mujeres, un cambio que provocó un amplio debate en la opinión pública.
• Separación Iglesia-Estado: La Constitución republicana seguía los principios del laicismo: un estado aconfesional, con libertad de cultos, eliminación del financiamiento de la Iglesia por el Estado, matrimonio y divorcio civiles y enseñanza laico, no controlado por la Iglesia.
• Economía: Se diseñó un modelo de economía mixta, que consideraba la propiedad privada junto a la posibilidad por parte del Estado de expropiaciones y nacionalizaciones en caso de utilidad o interés público.

Las fuerzas políticas en la República: Un panorama fragmentado

La República se caracterizó por una gran diversidad de partidos y tendencias políticas, lo que contribuyó a la inestabilidad del sistema. Podemos identificar las siguientes fuerzas:

• Extrema derecha o autoritarios: Partidarios de no aceptar la legalidad de la República, antimarxistas y defensores de la unidad de España y el catolicismo. Estaban apoyados por la alta burguesía y los terratenientes. Entre ellos se encontraban los monárquicos, como el partido de Renovación Española de Calvo Sotelo, y los fascistas, como la Falange Española y de las JONS, creada en 1934 por la unión de las Juntas de Ofensiva Nacional-Sindicalista y la Falange Española de José Antonio Primo de Rivera.
• Dereita: Defensores de la orden tradicional, de los derechos de la Iglesia y de la propiedad privada. Estaban apoyados por la pequeña y mediana burguesía. El partido más relevante era la CEDA (Confederación Española de Derechas Autónomas) fundada por Gil Robles.
• Republicanos: Defensores de la república como forma de Estado, partidarios del laicismo y el reformismo. Estaban apoyados por la pequeña burguesía y clases medias urbanas. Podemos encontrar a los republicanos de dereitas, como la Derecha Liberal republicana de Nieto Alcalá Zamora; a los de centrodereita, como el Partido republicano Radical de Alejandro Lerroux; y a los republicanos de izquierdas, como la ORGA (Organización Republicana Galega) de Casares Quiroga.
• Esquerda: Defensores de los intereses de los trabajadores, partidarios de la abolición de la propiedad privada que alternan entre el apoyo y la oposición a la República. Estaban apoyados por los obreros y jornaleros. Podemos encontrar a los socialistas, como el PSOE (Partido Socialista Obrero Español) que contaba con el apoyo de la UGT; a los comunistas, como el PCE (Partido Comunista Español) de Dolores Ibárruri; y los anarquistas, como la FAI (Federación Anarquista Ibérica) y la CNT (Confederación Nacional del Trabajo) de Buenaventura Durruti.
• Partidos nacionalistas periféricos: Como el PNV (Partido Nacionalista Vasco) y el Partido Galeguista de Castelao y Otero Pedrayo.

Las reformas de la República: Un intento de modernización

La República llevó a cabo una serie de reformas con el objetivo de modernizar el país y mejorar las condiciones de vida de la población. Estas reformas se desarrollaron en diferentes ámbitos:

Reforma religiosa

La Constitución republicana estableció la laicidad del Estado, lo que provocó un enfrentamiento con la Iglesia Católica. Se implementaron medidas como la separación Iglesia-Estado, la libertad de cultos, la secularización de los cementerios, el matrimonio civil y el divorcio. Además, se prohibió la intervención de la Iglesia en la enseñanza y se limitó la posesión de bienes por parte de las congregaciones religiosas. El enfrentamiento más grave se produjo con los jesuitas, que fueron disueltos y sus bienes nacionalizados.

Reforma militar

El ejército español presentaba una serie de problemas, como el exceso de oficiales, una distribución de unidades arcaica y un equipamiento escaso. Azaña emprendió una reforma con el objetivo de reducir el número de oficiales, aumentar la eficacia del ejército y eliminar su poder político. Se promulgó la Ley Azaña (1931), que establecía la exigencia de que todos los mandos juraran fidelidad a la República, el derecho de retiros para los oficiales y la supresión de la Academia militar de Zaragoza. La reforma militar fue mal recibida por los militares africanistas, lo que llevó a la Sanjurjada, un intento fallido de golpe de Estado contra la República en 1932.

Reforma agraria

La Ley de Reforma Agraria de 1932 pretendía modernizar la agricultura, acabar con el latifundismo y redistribuir la propiedad mediante el asentamiento de campesinos en las tierras expropiadas. La Sanjurjada aceleró la aprobación de la ley, pero su aplicación fue lenta y encontró la oposición de los grandes propietarios. La frustración de los jornaleros del campo derivó en duros enfrentamientos con las fuerzas de orden público, como el episodio de Casas Viejas en 1933.

Reforma educativa

A Constitución republicano estableceu un ensino obrigatorio, gratuíto e laico.
Desta forma creáronse escolas e mellorouse a formación dos mestres.
O desexo de levar a cultura a todos os lugares de España propiciou a aparición de novas experiencias, como as Misións Pedagógicas, que levaron aos
pobos illados o teatro, cine e bibliotecas ambulantes.
Tamén se abriron Casas de Cultura con bibliotecas, fomentáronse as colonias escolares e fixéronse iniciativas como o Teatro Universitario La Barraca,
dirixido por Federico García Lorca.
Pero neste ámbito tamén houbo enfrontamentos debido a non obrigatoriedade do ensino da relixión e o carácter laico, que provocaron unha forte
reacción entre os políticos máis conservadores dando lugar a chamada guerra escolar.
Entidades educativas confesionais e asociacións de estudantes e país católicos impulsaron estas protestas, que se estenderon ao ensino secundario
e universitario.

(5) POLÍTICA AUTONÓMICA
Dentro da política autonómica destacamos varios acontecementos:
O 14 de abril de 1931, Francesc Maciá proclama o Estado Catalá e a república federal, o que supón a ruptura do Pacto de San Sebastián no que se
establecía que habían de ser as Cortes constituíntes as que o decidisen.
O día 17, tres ministros do Goberno Provisional entrevistáronse con Francesc Maciá alcanzando un acordo polo que Esquerra Republicana de Cataluña
renunciaba á República Catalá a cambio do compromiso do Goberno Provisional de presentar un programa que acelerase o recoñecemento dun
goberno autónomo, a Generalitat.
En Galicia, o 27 de xuño de 1931, tamén foi proclamada a República Galega, onde activistas composteláns declararon que a solución para os problemas
de Galicia estaba na creación da I República Galega. Este episodio xurdiu vinculado á paralización das obras do ferrocarril Zamora-A Coruña.
O movemento foi perdendo forza e a I República Galega chegou ao seu fin.
In situ, a Constitución republicana intentou aprobar as aspiracións de autogoberno dalgunhas rexións coa defensa do Estado unitario, establecendo
que o Estado integral republicano era compatible coa autonomía dos municipios e das rexións.
O Estatuto de Autonomía de Cataluña de 1932 foi o primeiro estatuto redactado e o primeiro en ser aprobado no Estado.
Formouse un goberno autonómico propio, a Generalitat. O réxime autonómico estableceu un goberno e un parlamento con competencias
económicas, sociais, educativas e culturais.
As eleccións ao parlamento catalán deron a vitoria a ERC e Francesc Maciá foi elixido presidente da Generalitat, cargo que ocupou ata a súa morte en
1933, cando foi substituído por Lluís Companys.

O 6 de outubro de 1934, Lluís Companys proclamou a República Catalana debido a lentitude de transferencia de competencias.
O estatuto foi suspendido e o Goberno catalán foi enviado a prisión.
En Euskadi o PNV e os carlistas redactaron o Estatuto de Estella-Lizarra, aprobado en outubro de 1936.
José Antonio Aguirre, dirixente do PNV, foi escollido lehendakari.
En Galicia, a finais do 1931, diversas personalidades e grupos galeguistas fundaron o Partido Galeguista co obxectivo de conseguir a autonomía para
Galicia.
O 28 de xuño de 1936 o Estatuto foi aprobado polo pobo tras unha intensa campaña na que destacaron galeguistas como Castelao e Alexandre
Bóveda.
O inicio da guerra civil fixo que non se puidese levar á práctica.

GUERRA CIVIL

(1) Entre xullo de 1936 e abril de 1939 tivo lugar a guerra civil española. A guerra amosa as tensións sufridas durante a etapa da II República (1931-
36) e está relacionada co difícil contexto internacional, a crise económica de 1929 e o auxe dos fascismos.
Foi un conflito cun profundo peso ideolóxico, social e un “guerra total” que afectou a todo a poboación e trouxo importantes consecuencias nas
décadas posteriores.
(2) A SUBLEVACIÓN MILITAR
Tal e como tiña previsto o xeneral Mola nos seus plans golpistas, a sublevación militar contra a II República comeza en Melilla o 17 de xullo e, de
inmediato, estendeuse ao Protectorado español de Marrocos.
Franco, ubicado naquel momento en Canarias, trasládase a Marrocos para poñerse ao mando das tropas do exército español, o Terzo da Legión e os
Regulares.
Na madrugada do día 18, Franco autonoméase xefe das tropas de África, decreta o estado de guerra en Canarias e Marrocos e dirixiuse aos españois
xustificando o alzamento militar.
Entre os días 18 e 20 de xullo, o alzamento militar espállase polo resto do Estado español.
En Andalucía, o xeneral Queipo de Llano fíxose co poder de Sevilla.
O xeneral Mola ocupou Navarra co apoio do Requeté carlista.
A rebelión militar tamén se fixo co poder en Castela e León, Mallorca e parte de Extremadura.
En Madrid, Barcelona e Valencia abortouse a sublevación militar xa que o exército e as forzas de orde pública foron fieis a República.
En Galicia, a sublevación militar iniciouse o día 20 de xullo e tras breves enfrontamentos coas forzas letais na Coruña, Vigo e Ferrol, os sublevados
fixéronse co control do territorio.
Desta forma, a sublevación militar fracasou na maioría das cidades do norte, do centro e do leste do Estado, mentres que conseguiu o seu triunfo no
noroeste, centro, parte de Extremadura e suroeste de Andalucía, Canarias e Baleares, excepto Mallorca.
(3) BANDOS
As forzas políticas, económicas e sociais tiveron que posicionarse a favor dun dos bandos do conflito desde o inicio da guerra.
A indecisión do Goberno da República (republicanos) nos momentos iniciais favoreceu a actuación dos sublevados. O presidente do Goberno, Santiago
Casares Quiroga, decretou o cesamento dos sublevados e a disolución dos corpos militares que os apoiasen. Estas medidas tiveron un efecto negativo
para os republicanos porque moitos soldados abandonaron os cuarteis e a República quedou cun exército reducido.
As forzas sociais de esquerda pedían armas pero Casares Quiroga non quixo entregalas e dimitiu.
Máis tarde, o dia 29 de xullo, Azaña formou un gabinete presidido por Diego Martínez Barrio que fracasa no seu intento de negociación cos militares
rebeldes e acaba dimitindo.
Azaña nomeo no mesmo día a José Giral presidente do Goberno, o cal, posto a afrontar a sublevación, decide entregar armas ás organización
proletarias aínda co risco de que estas impuxesen a revolución.
A favor da República atopamos á metade do exército, parte da mariña e da aviación e das forzas de seguridade (garda de Asalto, Carabineiros e Garda
Civil).
A favor dos sublevados atopamos aos oficiais intermedios do exército de terra, parte da Garda Civil, masas católicas e conservadoras, monárquicos,
CEDA, carlistas, falanxistas e os pequenos e medianos propietarios agrícolas.
Os republicanos cualificábanse como rojos, antiespañois ou comunistas, mentres que os sublevados cualificábanse como azuis, nacionais ou fascistas.
Así, a finais de xullo de 1936 a sublevación derivará nunha auténtica guerra civil que dividirá o país en dous bandos:
Por un lado, os sublevados, que empregan a expresión “Alzamento Nacional” para referirse ao seu levantamento militar. Considerándose o único
medio para acabar coa anarquía, restablecer a orde e exterminar aos inimigos da patria, anarquistas, comunistas, socialistas e separatistas.
E por outro lado, os republicanos, para os que había que defender a República democrática e os seus logros fronte ao fascismo que se estendía por
Europa.

(4) A guerra civil española considérase como un claro antecedente da II Guerra Mundial polas súas implicacións políticas e polos trazos que a
caracterizaban.
O conflito considérase como:
- Guerra ideolóxica, pois presenta un enfrontamentos entre o fascismo e a democracia e entre o cristianismo e o comunismo, con diversa
propaganda, carteis ou cancións.
- Guerra que implicou a toda a poboación.
- Guerra que presenta trazos de loita de clases, obreiros contra patróns ou xornaleiros contra propietarios.
- Mestura entre técnicas de guerra arcaicas e modernas.
No bando republicano a guerra tivo un elevado compoñente revolucionario favorecido pola descomposición do exército con numerosos mandos
procedentes das filas obreiras, como o coruñés Líster.
(5) REPERCUSIÓN INTERNACIONAL
O goberno republicano de Giral e o bando sublevado de Franco solicitaron axuda militar ás potencias europeas.
Tratando de evitar que a guerra española mudara nun conflito internacional, os principais Estados de Europa acordaron en Londres non tomar parte
na guerra e constituír un Comité de Non Intervención.
Pero este Comité fracasou xa que non foi capaz de evitar a axuda internacional.
Así, o bando republicano contou co apoio non oficial das principais democracias occidentais e da Unión Soviética de Stalin.
Destacan as Brigadas Internacionais, unidades militares de voluntarios e voluntarios extranxeiros que participaron na Guerra Civil apoiando á II
República. Estaban formadas por brigadistas, procedentes de 53 países de Europa e América, que procedían de organizacións políticas ou sociais de
esquerda. A súa intervención foi destacada na defensa de Madrid e na batalla de Teruel.
A participación de diferentes Estados extranxeiros na guerra vulneraba os acordos asinados polo pacto de Non-Intervención e o Comité de Londres
acordou establecer un plan de repatriación dos extranxeiros en outubro de 1938.
O bando sublevado contou co apoio das potencias fascistas.
Alemaña enviou a Lexión Cóndor, forza de intervención alemá, fundamentalmente aérea, coa que o III Reich de Hitler apoiou ao bando sublevado
franquista durante a Guerra Civil. Foi a responsable de numerosos ataques a posicións republicanas e sobre a poboación civil, destacando os
bombardeos de Madrid, Guernica e Barcelona. Foi unha das pezas elementais na vitoria de Franco.
Franco pagaría esta axuda con materias primas, especialmente minerais como o Volframio, ingrediente galego dos tanques de Hitler.
Italia realizou a achega máis numerosa, unha axuda constituída polos camisas negras.
A axuda de ambos permitiu trasladar as tropas de África á Península e emprender o avance sobre Madrid en xullo do 36.
(6) Para rematar, hai que ter en conta que o 18 de xullo nin os sublevados nin os republicanos tiñan previsto que se producise unha guerra de tres
anos de duración. Sen embargo, o golpe de Estado produciu a división do país en dúas zonas ben diferenciadas desde o punto de vista ideolóxico, xa
reflectidas desde a aplicación do proceso reformista republicano.
Finalmente, tras a derrota do réxime republicano en 1939, Franco impón unha longa e dura ditadura até a súa morte en 1975.

DEFINES

Agrarismo: movemento reivindicativo que organizou ao campesiñado galego en asociación e sindicatos agrarios para lograr a redención dos
foros e conseguir a propiedade da terra, loitar contra o caciquismo e propulsar a renovación técnica. Destacan as organización Solidariedade
Galega e Acción Galega, así como o líder desta, Basilio Álvarez.
Semana Tráxica: semana de violentas protestas populares que tiveron lugar en Barcelona contra a orde de Maura de enviar reservistas á guerra
de Marrocos tras a derrota do Barranco do Lobo. A maioría dos soldades eran país de familias obreiras, polo que o seu embarque provocou
unha folga xeral co apoio da UGT, anarquistas e grupos republicanos, que deu paso a insurrección, reprimida polo Goberno de Maura, que caerá
máis tarde.
Desastre de Annual: derrota do exército español en xullo de 1921 fronte ás tropas rifeñas dirixidas por Abd el-Krim na guerra de Marrocos.
Morreron miles de soldados españois e os rifeños fixéronse co control da zona proclamando a independencia da República do Rif. O desastre
provocou unha terrible impresión na opinión pública, empeorou a crise da Restauración borbónica e o desprestixio do exército de de Alfonso
XIII.
Expediente Picasso: informe redactado en 1922 polo xeneral Picasso baseado na investigación realizada sobre o comportamento de oficiais e
soldados na derrota de Annual para determinar as súas responsabilidades. O informe revelaba a temeraria actuación do xeneral Silvestre e a
responsabilidade do rei Alfonso XIII no desastre militar. O golpe de estado de Primo de Rivera impediu coñecer as conclusións da investigación.
Directorio Militar: primeiro goberno da ditadura de Primo de Rivera formado, tras o golpe de estado de 1923, por militares e que durou ata
1925. A Constitución de 1876 e os partidos políticos quedaron suspendidos, os dereitos e liberdades foron restrinxidos e as publicacións e a
prensa sometidos a censura. O seu maior éxito foi a finalización da guerra de Marrocos tras o desembarco de Alhucemas de 1925.
Unión Patriótica: organización cívico-política fundada en 1924, cuxo obxectivo era agrupar toda a sociedade como substituta dos partidos
políticos tradicionais e servir de apoio social e de propaganda do réxime ditatorial, pero só participaron nela os grupos conservadores e católicos
e non sobreviviu ao réxime. Como órgano auxiliar do partido crea o Somatén, forza armada cidadá.
FAI: Federación Anarquista Ibérica fundada en 1927 e formada pola coalición da Unión Anarquista Portuguesa e a Federación Nacional de Grupos
Anarquistas de España. Estaba organizada en pequenos grupos revolucionarios radicais de activistas anarquistas. Desempeñou un importante
papel no movemento obreiro a través da súa presenza no sindicato anarco-sindicalista da CNT, durante a II República e a Guerra Civil.
Pacto de San Sebastián: acordo verbal , en agosto de 1930 en San Sebastián, de diversas personalidades representativas de partidos
republicanos polo que se comprometían a establecer a república democrática, garantir liberdades políticas, Cortes Constituíntes e a recoñecer
a autonomía de Cataluña, Galicia e provincias vascas. Ademais, formaron un comité revolucionario, presidido por Alcalá Zamora, para coordinar
unha sublevación co fin de derrocar á monarquía de Alfonso XIII.
CEDA: Confederación Española de Dereitas Autónomas, unha coalición de partidos conservadores e católicos fundada en 1933 por Gil Robles.
Definíase como contrarrevolucionaria e antimarxista, defensora da relixión, a familia e a propiedade, e esixía a revisión da Constitución de 1931
para adecuala aos principios cristiás. Formou parte do Goberno da Segunda República, en coalición co Partido Radical de Lerroux, entre 1934 e
1935.

Bienio Negro: 2o período da república entre novembro de 1933 e febreiro de 1936. Foi nomeado así polas forzas de esquerda debido ás medidas
revisionistas (marxistas) e conservadoras tomadas polos gobernos de dereitas que paralizaron moitas das leis reformistas do primeiro bienio
republicano e exerceron unha dura represión sobre os participantes na revolución de outubro de 1934.
Fronte popular: 3o período da república entre febreiro e xullo de 1936. Estivo formado pola coalición do PSOE, PCE, POUM (Partido Obrero de
Unificación Marxista) e Esquerra Republicana de Cataluña. Servirá de apoio á política reformista desenvolvida polos gobernos formados por
republicanos de esquerda encabezados por Azaña, presidente da República, e Casares Quiroga, xefe de Goberno.
Brigadas internacionais: unidades militares de voluntarios e voluntarios extranxeiros que participaron na Guerra Civil apoiando á II República.
Estaban formadas por brigadistas, procedentes de 53 países de Europa e América, que procedían de organizacións políticas ou sociais de
esquerda. A súa intervención foi destacada na defensa de Madrid e na batalla de Teruel. Foron repatriados en outubro de 1938 pola presión
internacional do Comité de Londres.
Lexión Cóndor: forza de intervención alemá, fundamentalmente aérea, coa que o III Reich de Hitler apoiou ao bando sublevado franquista
durante a Guerra Civil. Foi a responsable de numerosos ataques a posicións republicanas e sobre a poboación civil, destacando os bombardeos
de Madrid, Guernica e Barcelona. Foi unha das pezas elementais na vitoria de Franco.

FET e das JONS: siglas de Falange Española Tradicionalista e das Juntas de Ofensiva Nacional
Sindicalista, a organización política creada por Franco en 1937 mediante o Decreto de Unificación que
fusionaba o movemento tradicionalista carlista coas formacións fascistas de Falanxe Española e das
JONS. Foi a única formación política autorizada durante o franquismo, sendo coñecida como Movemento
Nacional. Foi disolta en 1977 por Adolfo Suárez.