Nietzsche eta Arendt: Mendebaldeko Pentsamenduaren Kritika

Friedrich Nietzscheren Filosofia

Kritika Mendebaldeko Zibilizazioari: Bitalismoa

Bere jarduera filosofikoaren bigarren aldian, estilo poetikoaz eta aforismoez baliatuz, Nietzschek bere oinarrizko kontzeptuak azaldu zituen, batez ere mendebaldeko kulturaren kritika orokorrari eta kristau erlijioaren eta moralaren kritika zehatzagoari dagokionez.

Nahiz eta oso fidagarritzat ez hartu, Nietzschek arrazoimena, zientzia eta aurrerapena baliatu zituen metafisika, estetika eta moralaren inguruko usteak zalantzan jartzeko. Filosofia tradizionalak gizakiaren benetako izaera ezkutatzen zuela uste zuen, eta ideia horiek dogmatismoarekin apurtzeko saiakera egin zuen, balio zaharren aurkako kritikaz baliatuz.

Espiritu librearekin batera, Nietzschek zientzia alaia aldarrikatu zuen: ohiko zorroztasuna eta zurruntasuna baztertzen dituen zientzia mota bat. Zientzia alaiaren bidez, gizakia askatasuna lortzen du, metafisikatik, erlijiotik eta moraletik askatuta, ikuspegi aske eta berritzaile baten bidez.

Zientzia alaiari esker, agerian geratzen dira gizakia mendean hartzen zuten idealen benetako ezaugarriak. Ideal horiek ez dira sakratuak edo absolutuak, baizik eta giza sorkuntzaren emaitza soilak, eta horrek balioen birsortze-prozesua ahalbidetzen du.

Espiritu librearekin askatasuna jaiotzen da, eta gizakia balio zaharrak eraldatzeko eta berriak sortzeko gai da. Nietzschek azpimarratzen du bitalismoaren garrantzia, hau da, bizitza sormen-ahalmenaren bidez eraldatzea eta esperimentazioaren bidez garatzea.

Bitalismoak, zientzia alaiarekin batera, bizitza modu positiboan ulertzea ahalbidetzen du, dogmen eta aurreiritzien zama alde batera utziz. Nietzschek erakutsi nahi zuen gizakiak esklabo izan beharrean sortzaile bihurtzeko gaitasuna duela, eta horrek ekar dezake bizitzaren afirmazioa, balio berrien eraikuntza eta askatasunaren erabateko aldarrikapena.

Apolineoa eta Dionisiakoa

Nietzscheren Tragediaren sorrera liburuan, antzinako Greziako espiritua bi indar nagusiren bidez ulertzen da: alderdi apolineoa eta alderdi dionisiakoa. Nietzschek azpimarratzen du tragedia greko klasikoa bi indar horien arteko orekan oinarritzen dela, eta haien elkarrekintzaren bidez sakontasun kulturala lor zitekeela.

Alderdi apolineoak harmonia, neurria eta oreka irudikatzen ditu, eta arte klasikoaren bidez agertzen da, bereziki eskultura eta arkitektura grekoan. Apoloren jainkotasunarekin lotuta, adimen arrazionala eta banakotasuna azpimarratzen ditu, gizakiaren ordenaren eta edertasunaren bilaketa irudikatuz. Alderdi apolineoa ikusmenarekin lotzen du Nietzschek, sufrimendua ilusioen bidez kontsolatzen duen mundu bat sortuz.

Alderdi dionisiakoa, aldiz, kaosaren, irrazionaltasunaren eta grinen adierazlea da, bizitzaren alderdi basati eta oinarrizkoena ospatzen duena. Dionisio jainkoaren omenezko ospakizunetan, gizakiak bere banakotasuna galtzen zuen, kolektibitatearekin eta naturarekin bat eginez. Musikaren eta dantzen bidez, emozioak askatu eta bizitzaren energia sortzailea azaleratzen ziren, bizitzaren grina eta irudimenarekin bat eginez.

Nietzscheren arabera, Sokratesen arrazionalismoaren eta ondorengo mendebaldeko filosofiaren eraginez, alderdi apolineoa nagusitu eta izaera dionisiakoa baztertu egin zen. Horrek kulturaren eta gizakiaren bizitzaren osotasuna pobretu zuen, sufrimendua saihestu nahi izan zelako, baina horrek aldi berean grinen sakrifizioa ekarri zuen.

Nietzschek proposatzen du izaera dionisiakoa berreskuratzea, bi indarren arteko oreka berria lortuz. Tragedia grekoa, bi indarren fusioaren emaitza, eredu gisa aurkezten du, bizitzaren energia sortzailea berpizteko eta gizakiaren osotasunaren ikuspegia berreskuratzeko. Horrek sufrimendua, poza eta naturarekiko harremana orekan uztartzea ahalbidetuko luke.

Nihilismoa eta Balioen Transmutazioa

Nietzscheren filosofian, nihilismoak bi ikuspegi nagusi bereizten ditu:

• Negatiboa: Nihilismoarekin desagertzen dira bizitzaren itogarri izan diren balio tradizionalak, aurrez ezarritako oinarri moral eta erlijiosoak.
• Positiboa: Lehengo balioak bazter utzita, orain gizakia gai da balio berriak sortzeko, errealitatearen eta bizitzaren alde agertuz, aurreiritzirik eta sineskeriarik gabe.

Hau da aukera egokia supergizakia agertzeko. Supergizakia askoren ordezkaria da, balioak aldarazi nahi dituztenen sinboloa, eta giza izaera oso-osorik eskuratzea helburu duena. Espirituaren eraldatze-prozesu honetan, supergizakia une gorena da.

Gizakiak supergizaki bihurtzeko, hiru momentu desberdin bizi behar ditu, eta Nietzschek hiru pertsonaiaren figurak erabiltzen ditu etapa horiek azaltzeko:

• Gamelua: Legea eta ideala betetzearen zama astuna darama. Ez du bizitzan erraztasunik nahi, arinkeria arbuiatzen du, eta agindu astunak eta zorrotzak betetzeko gogo tinkoa dauka. Basamortuan bizi da, non sufrimenduak eta gozamen faltak bere bizitzaren esanahia osatzen duten.
• Lehoia: Gamelua lehoi bihurtzen da. Horrek esan nahi du idealismoaren zamatik askatu egiten dela. Lehoiak gameluaren bizitzaren aurka erreakzionatzen du bortizki, eta moralaren legearen aurretik norberaren nahia ezartzen du. Hala ere, lehoia ez da sortzailea oraindik, suntsitzailea baizik.
• Umea: Azkenik, lehoia ume bihurtzen da. Haurrak ez dio inoiz inori ezetz esaten, eta misterioa, sorkuntza eta esperimentazioa maite ditu. Etapa honetan, supergizakia sortzen hasten da.

Eraldatze-prozesu honen bidez, gizakiak bere burua gainditzeko bidea egiten du, askatasun osoa eta sorkuntza-ahalmena eskuratuz.

Kristautasunaren Kritika, Jainkoaren Heriotza eta Supergizakia

Nietzschek lau kritika sakon egin zizkion existentziaren ikuskera kristauari, haren eragina gizakien balioetan eta kulturan azpimarratuz. Lehenik eta behin, Kristautasunak gizakiaren irudi ahula, otzana eta indargabea goresten du, eta horrek gizakiaren ahalmena eta indar sortzailea mugatzen ditu. Nietzschek uste zuen horrelako balioak bizitzaren kontrakoak zirela, bizitza bera ukatzen zutelako. Bigarrenik, zabaldu dituen dogmak eta sinesmenak okerrak dira, kontraesanez eta paradoxez josiak.

Hirugarrenik, haraindiko munduaren itxaropen faltsuak eskainiz, honako munduaren errealitatea gutxiesgarri agerrarazi du. Nietzschek kritikatzen du kristautasunak benetako bizitza, hemen eta orain bizi behar dena, mespretxatu eta itxaropen huts batera bideratzen duela, zeruko salbazioaren promesa faltsu batekin. Azkenik, kristautasunak bere jarraitzaileen itxurak eta zurikeria atsegin ditu, nahiz eta haien sinesmenak eta bizimodua gero eta urrunago egon elkarrengandik. Horrek hipokrisia kolektibo bat sortzen du, non itxurakeriak nagusi diren.

Nietzscheren kritikaren momenturik gordinena Jainkoaren heriotza aldarrikatzean datza. Hau ez da soilik ideia erlijioso baten ukazioa, baizik eta zibilizazio baten azterketa eta diagnostikoa. Jainkoaren ideia desagertzeak gizartearen oinarri moralak eta balioak suntsitu egiten ditu. Halaber, Nietzschek gizakiaren indarra eta nihilismoaren aurrean duen aukera berrasmatzailea goresten ditu. Gizakiak, balio zaharkituei uko eginda, bere burua sortu eta bizitza berri bat eraikitzeko aukera du, bizitzari berezko balioa emanez.

Botere-Nahimena eta Betiereko Itzulera

Betiereko itzulera ez da soilik ideia kosmologiko bat edo iraganeko gertaeren errepikatzeari buruzko teoria bat. Nietzschek proposatutako kontzeptu hau sakonagoa da, eta moralari eta denborari buruzko ikuskerak ditu bere funts nagusitzat. Horrek bizitzaren eta errealitatearen ulermenaren dimentsio berri bat irekitzen du.

Moralaren ikuspegitik, betiereko itzuleraren atzean indar baztertzaile bat ageri da, bizitza eta sormena mugatzen edo murrizten dituzten elementuak erabat deuseztatzen dituen indarra. Bizitzak sormenerako eta afirmaziorako duen ahalmena nabarmentzen da, eta horrek aurre egiten die bizitzaren aurkako edo errepresibo diren balio tradizionalei. Betiereko itzuleraren bidez, Nietzschek aldarrikatzen du bizitzaren onarpen osoa, aurreiritzirik gabe, eta gizakiaren ardura bihurtzen da bere existentzia eta errealitatea erabat besarkatzea, guztizko borondatearekin.

Denboraren ikuspegitik, Nietzschek denboraren irudi linealaren eta uneen betierekotasunaren aurkako kritika egiten du. Mendebaldeko pentsamolde tradizionalean, denbora linealki ulertzen da, hasiera eta amaiera definitu batekin, eta horrek errealitatea modu mugatu eta itxia bihurtzen du. Betiereko itzulera, berriz, denbora zikliko baten ideia defendatzen du, non une guztiak etengabe errepikatzen diren, beti eta beti. Hau ez da iraganeko gertakarien mekanikoki errepikatzea, baizik eta bizitzako momentu bakoitza baloratzeko gonbidapen bat.

Nietzschek proposatzen duen betiereko itzulera bizitza eta errealitatea bere osotasunean onartzea da, bizitzaren momentu guztiak, txarrak nahiz onak, bizitzeko prest egotea. Horrek bizitzaren esanahia sakontzeko aukera ematen du, balio lineal eta absolutuetan oinarritutako interpretazioak gaindituz. Bizitza bera ospakizun bihurtzen da, une bakoitza betikotasunez errepikatuko balitz bezala bizitzeko jarrera etikoa garatuz. Betiereko itzuleraren ideia hau, beraz, bizitzaren afirmazio erradikala eta balioen eraldaketarako deia da.

Hannah Arendten Pentsamendua

Totalitarismoaren Jatorria: Gaitz Absolutua

Arendtek totalitarismoaz hitz egitean, nazismoa eta stalinismoa ditu gogoan, historian antolatutako basakeria handienak direlakoan. Horregatik, Totalitarismoaren jatorria obran, totalitarismoaren sorburuak eta ondorioak azaltzen ditu, kategoria berrien bidez ulertzeko beharra azpimarratuz.

Arendtek bi aurrekari nagusi identifikatzen ditu: alde batetik, XVIII. eta XIX. mendeko antisemitismo europarra, Estatua indartzeko tresna gisa erabiliz. Bestetik, XIX. mendearen amaierako inperialismoa, non burgesiak kapitala inbertitzeko beharra arrazismoarekin uztartu zuen, beste herrialde batzuetan deshumanizazioa gauzatuz.

Lehen Mundu Gerraren ostean, Europako egoera ekonomiko larriak totalitarismoaren gorakada erraztu zuen. Ideologiarik gabeko masak propaganda bidez erakarri zituzten, intelektualen laguntzarekin askotan. Boterea eskuratu ostean, lege naturalaren (nazismoa) edota lege historikoaren (stalinismoa) aitzakiarekin Estatuaren forma aldatu zuten, lider bakarraren inguruan antolatuz, alderdi politikoak masen bidez ordezkatuz eta eskubide indibidualak deuseztatuz. Ekonomia zentralizatu egin zen, eta propaganda, izua eta legeen moldaketa erabiliz, botere osoa zentralizatu zuten.

Totalitarismoaren helburua boterea mantentzea da, eta horretarako, gizabanakoa suntsitzeko legeak onartu ziren. Hiru modu hauetan gauzatu zen:

• Pertsona juridikoaren heriotza (eskubideak ukatzea)
• Pertsona moralaren heriotza (gizarte atomizatua sortzea)
• Banakotasunaren suntsipena (heriotza-lantegiak)

Totalitarismoak gizakia soberakin bihurtu zuen, bere estatuek beren herritarrei gizatasuna lapurtuz eta gaitz erradikala ekarriz. Estatuek legezko estalki baten bidez justifikatu zituzten basakeriak, eta horrek Arendten ustez totalitarismoaren erradikalismo berria erakusten du. Dena da posible totalitarismoaren barnean, eta etorkizuna burokraziaren esku geratu zen, gizabanakoa erabat menderatuz.

Giza Bizitzaren Baldintzatzaileak: Landu, Fabrikatu, Ekin

Hannah Arendtek bere Giza kondizioa liburuan gizakien bizitza aktiboaren oinarriak aztertzen ditu, hau da, lanaren, fabrikazioaren eta ekintzaren garrantzia azpimarratzen du. Arendten arabera, lantzea gizakion existentziaren ezinbesteko baldintza da, gure beharrizan biologikoak asetzeko egiten dugun jarduera. Lana eta kontsumoa prozesu zirkular baten parte dira, eta horrek gure bizitzaren iraupena bermatzen du. Horregatik, lana ezinbestekoa da, baina, aldi berean, etengabeko ziklo batean harrapatuta dago, ez baitu ezer iraunkorrik sortzen, soilik biziraupenerako beharrezkoa dena errepikatzen du.

Bestalde, fabrikatzea sormenarekin lotuta dago, mundu artifizial bat eraikitzeko dugun gaitasunarekin. Lanaren ez bezala, fabrikazioak ez du soilik biziraupena bermatzen, baizik eta gizakiok inguratzen gaituen objektu eta egitura artifizialen bidez mundua moldatzeko dugun ahalmena erakusten du. Hau da, gure esku-hartzearen bidez, natura gainditzen dugu eta gure ingurunea eraldatzen dugu. Fabrikazioak iraunkortasuna du helburu, lanak ez bezala, sortzen diren objektuak denboran zehar irauten dute eta belaunaldiz belaunaldi transmititzen dira.

Azkenik, ekintza da aniztasunaren adierazpena, gizakien arteko harremanak eta elkarbizitza ahalbidetzen dituena. Politika, espazio publikoa eta komunitatearen iraupena ekintzaren bidez bermatzen dira. Hiru baldintza bete behar dira ekintza garatzeko:

• Gizakien berdintasuna onartzea
• Adierazpen-askatasuna bermatzea
• Mundu komunaren zaintza

Heideggerrek gizakia heriotzerako-izan bezala definitzen bazuen, Arendtek jaiotzea eta ekintza politikoa giza aniztasunaren oinarri gisa ulertzen ditu. Hala ere, modernitateak ekintzaren esparru plurala arriskuan jarri du, burokratizazioak eta masa-gizartearen eraginez, gizabanakoaren ahotsa itzali dezakeelako.

Vita Activaren Esparruak: Pribatua, Publikoa eta Soziala

Hannah Arendten Giza kondizioa lanean aztertzen du nola espazio publikoaren atzerakada gertatu den aro modernoan, batez ere arlo sozialaren sorrera dela eta. Tradizionalki, espazio publikoa eta espazio pribatua bereizita egon dira: pribatua, oikos-a, biziraupenaren eta beharren menpekoa da, non aginte- eta obedientzia-harremanak nagusi diren. Aldiz, polis-a espazio publikoa da, non gizakiak berdinen artean ekin eta hitz egin dezakeen, askatasuna garatzeko aukera izanik.

Aro modernoan, arlo soziala agertu da, bi esparru horien arteko hibridazioa ekarriz. Hau da, pribatuaren beharrak publikoan gailentzen dira, eta horrek espazio publikoaren desagerpena ekarri du. Arendten ustez, arlo sozialak politika suntsitzen du, gizabanakoen hitza, ekintza eta askatasuna murriztuz. Botereak, orain, pribatua zein publikoa kontrolatzen ditu, berdinen arteko politika desitxuratuz. Horrela, pertsonen askatasunari eta burujabetzari kalte egiten zaio, eta botereak beren eskubideak mugatzen ditu, espazio publikoaren kontzeptua desegin eta desberdintasunak ukatuz.

Filosofoaren arabera, beharrezkoa da espazio pribatu eta publikoaren arteko oreka mantentzea. Totalitarismoaren ezaugarrietako bat dena politizatzea da, identitatea, aniztasuna eta desberdintasunak ezabatuz. Horrek esparru publikoa gizabanakoa jaiotzeko esparru gisa aldarrikatu zuen, non askatasuna eta berdintasuna benetan gauzatu daitezkeen, eta non elkarrizketa eta ekintza kolektiboa askatasunez garatu daitezkeen. Espazio publikoaren eginkizuna gizartearen egitura eta funtzionamendua hobetzea da, eta horretarako pertsonen arteko harreman zuzenak eta errespetuaren beharra dute garrantzi handia.

Eichmann Jerusalemen eta Gaizkiaren Banalitatea

Adolf Eichmann, Holokaustoaren antolatzaile nagusietako bat, nazien hierarkian goi kargua izan zuen. Bigarren Mundu Gerra amaitzean, Argentinara ihes egin zuen, baina 1960an Mossadeko agenteek bahitu eta Jerusalemera eraman zuten. Bertan epaitu zuten, errudun jo eta heriotza-zigorra ezarri zioten, 1962an exekutatu zutelarik.

Hannah Arendtek Eichmann Jerusalemen liburuan bere ideia nagusia plazaratu zuen: Eichmann ez zen munstro bat, ez fanatiko antisemitatzat jotzen den soziopata bat, baizik eta pertsona arrunta, gaitza burokratikoki betetzen zuena. Nola da posible halako gizabanako batek milaka pertsonen heriotza agintzea? Arendten galdera nagusia zen: Nola izan zitekeen pertsona arrunt bat Holokaustoa bezalako krimen izugarrien antolatzaile?

Eichmannen defentsak bi argudio erabili zituen: lehenik, Estatu Arrazoiaren agindua jarraitzen zuela. Arendten ustez, ordea, estatu totalitarioetan salbuespenak eguneroko bihurtzen dira, eta hauek bizitza arruntean ez bezala, justifikatzen dira, hala nola eskubideen urraketa, indarkeria, gehiegikeriak eta erailketak. Bigarren argudioa aginduak betetzea izan zen. Eichmannek Kanten inperatibo kategorikoa gaizki interpretatu eta bere ardura Hitlerri egozten saiatu zen. Hala ere, historian zehar erakutsi da agindu injustuak ez direla bete beharrekoak.

Estatu totalitarioak erailketa administratiboak normalizatzen ditu, eta Eichmannek horretan aurkitu zuen bere erosotasuna. Hausnarketa falta hori izan zen bere errua: ez zuela gaitzaren ondorioez hausnartu, ezta bere ekintzak zalantzan jarri ere. Horixe da gaizkiaren banalitatea, eta horrek bihurtu zuen Eichmann errudun, bere ekintza okerrak eta bere erantzukizun falta aintzat hartu gabe. Hori izan zen bere krimen handiena, estatuaren indarkeriaren izenean ekintza moralki justifikatu zuen.