Natureza Humana: Esencia, Existencia e o Debate sobre a Liberdade

O problema da natureza humana

Cando falamos de “natureza humana” empregamos “natureza” como “conxunto de trazos que fan que algo sexa o que é e non sexa outra cousa”. Esta definición é semellante á da esencia en Aristóteles. Por iso, preguntar pola natureza humana é, en realidade, preguntar pola esencia do ser humano, polos elementos compartidos que nos fan ser o que somos e, ao mesmo tempo, ser diferentes do resto das cousas.

Esencia e existencia no ser humano

A nosa esencia é diferente da das demais cousas. No caso do resto destas, a súa esencia determina a súa existencia. Se coñecemos os trazos que definen, por exemplo, unha mesa, podemos saber como vai ser ao longo de toda a súa vida útil: sempre que siga sendo unha mesa terá unhas características fixas e invariables. Pola contra, os seres humanos somos os únicos con capacidade de elixir en cada momento sobre as nosas accións: podemos decidir que facer entre as posibilidades que se nos presentan. É dicir, posuímos liberdade para construír a nosa propia vida. Hai moitos filósofos, como Martin Heidegger ou Jean Paul Sartre, que afirman que, no caso do ser humano, a existencia precede á esencia. Existir, para nós, é decidir en cada caso como somos, cales son as cousas que nos definen.

Determinismo e liberdade

Non todos os filósofos comparten a idea segundo a cal os seres humanos temos capacidade para decidir libremente sobre as nosas accións. Respecto do problema da liberdade, a filosofía divídese, a grandes trazos, entre os defensores do determinismo e os da liberdade.

• Determinismo: os filósofos que defenden o determinismo, como Laplace ou Spinoza, sosteñen que todo o que sucede no universo está sempre determinado. Isto quere dicir que nada pode acontecer de xeito diferente ao que o fai. Se trasladamos isto aos seres humanos, temos que admitir que os nosos corpos son algo físico, e polo tanto están sometidos ás mesmas leis que o resto de obxectos físicos: todo forma parte dunha cadea de causas e efectos. Por iso, a liberdade é unha ilusión, unha forma de falar. Se alguén tivese o coñecemento de todas as causas que explican as nosas eleccións e decisións, o noso comportamento sería completamente predicible.

• Liberdade: hai filósofos, como Agostiño de Hipona ou Immanuel Kant ou os existencialistas, que defenden a idea de liberdade, comprendida como a capacidade de tomar decisións e pensar de maneira autónoma, non determinada por elementos externos á vontade. Os defensores desta posición argumentan que, na nosa experiencia persoal, temos a experiencia subxectiva de estar tomando decisións. Ademais, se negamos a liberdade non temos ningún tipo de responsabilidade moral: se as nosas decisións son o resultado de forzas físicas, non se nos pode esixir responsabilidade por nada do que fagamos. Ademais, a idea de liberdade dálle un sentido á nosa vida, fainos seres autónomos, algo máis que máquinas autómatas.

Defendamos unha ou outra posición, é evidente que non podemos decidir sobre a nosa vida de maneira absoluta, incondicionada. As nosas decisións (ou, para un determinista, o que cremos que son decisións), tómanse partindo dunha vida que non decidimos: non eliximos a familia, a clase social, a etnia ou o momento histórico que nos tocou vivir. En definitiva, a nosa vida está condicionada por dúas dimensións: a natureza e a cultura, que veremos por separado.