Natureza e Cultura: A Construción do Ser Humano

Natureza e Cultura: Unha Introdución

Dende que xurdiu o Homo sapiens, o ser humano non evolucionou significativamente no plano biolóxico; o seu corpo é esencialmente o mesmo dende hai miles de anos. Sen embargo, a súa cultura experimentou un desenvolvemento exponencial dende entón. Isto lévanos a pensar que somos humanos en gran medida grazas á cultura.

Confusión entre Natureza e Cultura

Téndese a pensar que todo o que sucede na natureza é intrinsecamente "bo". En realidade, os conceptos "bo" e "malo" son valoracións creadas pola cultura humana, e aplicamos á natureza estes conceptos que lle son alleos.

A natureza é amoral. Aínda que sexa así, a cultura busca solucionar problemas que a natureza pode crear.

O Mito do Bo Salvaxe (Rousseau)

Para Rousseau, "estado de natureza" e "civilización" son termos antagónicos, pois representan a bondade primixenia fronte á corrupción dos costumes introducida pola sociedade.

Quizais o problema reside en que o ser humano non se decata de que forma parte da natureza e, ás veces, actúa en contra dos seus propios intereses a longo prazo.

Xénero e Cultura

Un criterio de clasificación dos seres humanos na cultura é o sexo biolóxico. Cada sociedade asigna a cada sexo un conxunto de trazos e condutas que constitúen os xéneros sociais. Cada individuo sofre un proceso de socialización diferencial polo que se converte en membro dun dos xéneros establecidos.

Sen embargo, estes xéneros non son universais; ser muller ou home non suxire os mesmos comportamentos en todas as culturas.

Identidade de Xénero

Refírese á conciencia de pertenza a un xénero e está asociada a patróns de conduta definidos pola cultura.

Que é a Natureza?

• Conxunto de seres naturais: minerais, plantas e animais.
• Refírese á esencia: propiedades, composicións e xénese dunha cousa. Grazas a dita esencia, unha cousa é como é e diferénciase das demais.
• Procede da bioloxía: circunscríbese ao conxénito, a toda aquela información xenética que os proxenitores transmiten ao nacer.

A Natureza Humana: Perspectivas

1. Evolucionismo

Darwin explica que a nosa natureza é o resultado dun proceso de evolución biolóxica mediante a súa teoría da evolución. Segundo esta teoría, a esencia propia do ser humano vén dada polos xenes. Cunha dotación xenética distinta, teriamos evolucionado de forma diferente.

2. Etoloxía

Estuda o comportamento dos animais no seu medio natural. Chégase á conclusión de que, como animais que somos, gran parte do noso comportamento débese á información contida nos nosos xenes. Polo tanto, os seres humanos podemos aprender e decidir como nos comportamos, pero non podemos evitar completamente a nosa natureza instintiva.

3. Condutismo

Teoría psicolóxica que minimiza ou rexeita a existencia dos instintos no ser humano como determinantes principais da conduta. Skinner sostiña que a nosa cultura e a aprendizaxe son as que nos fan comportarnos tal como o facemos. Desta teoría dedúcese que gran parte do noso comportamento é aprendido. E, salvo condicións biolóxicas específicas (como unha enfermidade conxénita), somos moi moldeables ao nacer; o que nos diferencia fundamentalmente é a cultura.

4. Sociobioloxía

Trata de explicar a conduta desde a interacción entre os xenes do individuo e o ambiente que o rodea. Sostén que o ser humano conta con estratexias de comportamento que, ao longo da evolución, se foron seleccionando e almacenando nos xenes, dirixindo predisposicións na nosa conduta. Ante esta teoría pódese obxectar que, aínda que os nosos xenes nos predispoñan a comportarnos dunha determinada maneira, non significa que ese sexa sempre o comportamento éticamente adecuado ou socialmente desexable. Debemos reconsiderar as nosas inclinacións naturais e decidir, mediante a razón e a cultura, cales son apropiadas e cales non.

Que é a Cultura?

• E.B. Tylor: Conxunto complexo que inclúe coñecementos, crenzas, arte, moral, leis, costumes e outras capacidades ou hábitos adquiridos polo ser humano como membro dunha sociedade.
• Jesús Mosterín: Información transmitida entre animais da mesma especie por aprendizaxe social (observación, imitación, ensinanza).

Mosterín explica que, fronte á información xenética (transmitida polos xenes), estaría a información cultural (transmitida por memes: cada unidade de información cultural –unha idea, un símbolo, unha práctica– que se transmite de cerebro a cerebro).

Cultura e Instinto no Animal

A conduta animal é predominantemente instintiva, polo que é tamén, en gran medida, predicible. Ante un estímulo específico, o animal adoita dar unha resposta relativamente fixa, xa que esta forma parte da súa natureza e está codificada nos seus xenes. Desta forma, un animal novo e sen experiencia pode responder ante situacións novas cun acto instintivo. Non só nace con esa capacidade, senón tamén cunha anatomía deseñada para executar esas respostas automáticas.

Existen discrepancias á hora de aceptar se certas condutas animais aprendidas constitúen transmisión cultural plena. Algúns falan de protocultura. Esta capacidade de aprendizaxe pode ser unha apertura á experiencia nos membros máis novos, que pode diminuír ao chegar á madurez. Por iso, adóitase dicir que o animal vive nun "mundo pechado" en comparación co humano, máis dependente dos seus instintos.

A Necesidade de Cultura no Ser Humano

Ao "mundo pechado" do animal, contraponse o "mundo aberto" do ser humano. A relativamente pequena parte de instintos que se conserva vese superada e modelada polos novos modos de vida que o ser humano inventa e aprende a través da cultura.

Durante o curso da evolución humana, a pelve foise estreitando para soster o corpo sobre dous únicos puntos de apoio (bipedismo). Sen embargo, a cabeza da cría foise agrandando ao necesitar un cerebro cada vez máis grande e complexo. Estes dous sucesos evolutivos, entre outros, deron lugar a que a cría humana naza "prematuramente" en termos de desenvolvemento cerebral e motor, en comparación con outros mamíferos.

En conclusión, mentres que moitos animais veñen ao mundo relativamente "rematados" e listos para funcionar, o ser humano nace "a medio facer", cunha longa infancia caracterizada pola dependencia e unha inmadurez biolóxica inicial. O ser humano aprende a desenvolverse e a ser educado mediante a cultura, un proceso facilitado pola neotenia (a conservación de trazos xuvenís na idade adulta, o que permite unha maior plasticidade cerebral e capacidade de aprendizaxe ao longo da vida).

O Proceso de Socialización

Este proceso consiste en desenvolver as capacidades, coñecementos, normas e valores que permiten ao individuo adaptarse á comunidade e vivir en sociedade. O ser humano non deixa de absorber e realizar aprendizaxes ao longo da súa vida que modificarán a súa forma de entender o mundo (coñecemento) e de actuar nel (conduta).

Características

• 1. Aprendizaxe de patróns culturais: Adquisición dos valores, normas, crenzas e condutas que o individuo debe aprender para formar parte activa da sociedade.
• 2. Interiorización: O aprendido durante a infancia, especialmente na socialización primaria, queda profundamente interiorizado e forma a base da personalidade e da visión do mundo do individuo.
• 3. Estabilidade psicolóxica: A integración exitosa na cultura que o rodea proporciona ao individuo un marco de referencia e contribúe á súa estabilidade emocional e psicolóxica.

Etapas

1. Socialización primaria: Ocorre durante a infancia, aproximadamente nos cinco primeiros anos de vida. Durante esta etapa, o ser humano realiza as aprendizaxes máis importantes e fundamentais (linguaxe, normas básicas, afectividade) no seo da familia e contorno inmediato.
2. Socialización secundaria: Prodúcese despois da infancia e dura toda a vida. É unha aprendizaxe menos intensa emocionalmente que a primaria, na cal se adquiren roles específicos, coñecementos especializados e se poden cambiar ou modificar pautas de conduta aprendidas con anterioridade. Ocorre en ámbitos como a escola, o traballo, grupos de amigos, etc.
3. Resocialización: Proceso máis drástico que consiste en volver interiorizar outra cultura ou subcultura, é dicir, un modo distinto de entender o mundo e actuar nel. Este proceso adoitan pasalo aqueles que sofren unha crise persoal profunda, viven cambios radicais no seu contorno social (ex: inmigración, conversión relixiosa, ingreso nunha institución total como cárcere ou exército).

Axentes de Socialización

Son as institucións, grupos e individuos que transmiten a cultura e permiten as diferentes aprendizaxes sociais. Os principais axentes son: a familia, a escola, o grupo de pares (amigos), os medios de comunicación e, en moitos casos, as institucións relixiosas ou laborais.

Diversidade Cultural

Refírese á existencia e coexistencia de diferentes culturas nunha sociedade ou no mundo. É unha característica inherente á humanidade.

• Multiculturalismo: Describe a situación de convivencia de múltiples culturas nun único espazo xeográfico ou social, sen que necesariamente haxa unha interacción profunda entre elas.
• Cambio de perspectiva: Historicamente, a tendencia dominante era a asimilación, onde se esperaba que as minorías culturais abandonasen os seus trazos distintivos e adoptasen os da cultura maioritaria. Actualmente, avógase cada vez máis polo respecto á identidade cultural e a súa preservación, recoñecendo o valor da diversidade.

Actitudes ante a Diversidade Cultural

• Etnocentrismo: Actitude que consiste en xulgar e interpretar as outras culturas dende os criterios e valores da propia cultura, considerándoa como o centro de referencia e, frecuentemente, como superior ás demais.
  • Problemas: Pode levar á incomprensión, aos prexuízos, á discriminación e a actitudes violentas como o racismo (discriminación por motivos de raza ou etnia), a xenofobia (odio ou rexeitamento ao estranxeiro) e a aporofobia (odio ou rexeitamento ao pobre). En casos extremos, pode conducir ao xenocidio (intento de eliminación sistemática dun grupo cultural, étnico ou relixioso).
• Relativismo Cultural: Actitude que sostén que todas as culturas teñen valor por si mesmas e deben ser entendidas e avaliadas nos seus propios termos, sen aplicar os criterios dunha cultura externa. Propón superar os prexuízos etnocéntricos.
  • Avance: Supuxo un progreso importante fronte ao etnocentrismo ao promover a tolerancia e o respecto polas diferenzas.
  • Limitacións: Un relativismo cultural extremo pode levar á parálise crítica, impedindo xulgar prácticas culturais que atentan contra os dereitos humanos fundamentais (ex: mutilación xenital feminina, escravitude). Pode xerar un estancamento moral ou a xustificación de inxustizas baixo o pretexto do respecto cultural.
• Pluralismo Cultural (Interculturalidade): Defende non só a coexistencia, senón a convivencia activa, o diálogo e o enriquecemento mutuo entre as diversas culturas que comparten un mesmo espazo. Baséase no respecto mutuo, na igualdade de dereitos e no recoñecemento dos dereitos humanos universais como marco ético común. Promove a interculturalidade como unha actitude dinámica de interacción positiva e aprendizaxe recíproca.