Metafísika filosofikoa

3.GAIA

ERRENAZIMENDUA ETA KLSISMOA:

Lehen humanista Italiarrek (XIV-XV.Mendeetan) kultura eta literatura klasikoak berpiztu zituzten.Berriz ere mundu klasikoko simetria, soiltasuna(detaile gutxi) argitasuna eta kanona (neurria) murriztu zuten.

-Idazleak: Dante, Petraca, Boccacio 

Humanismoa: Gizakia arrazoi eta hausnarketaren bidez jakintza guztiak menperatzera hel daiteke. Leonardo Da Vincik, zientzia, filosofia,arte ederrak eta literatura garatu zituen. Literaturako gai nagusiak maitasuna,izadiak,mitologia klasikoa eta giza portaera dira. 

ERRENAZIMENTUTIK BARROKORA:

XVI.Mendearen erdian, Erreforma protestantearen eta kontrarreforma arteko gatazka larritu egiten da. Europar potentzialak lehian ari dira. Guda garai bat ere hasten da XVI.Mendearen bigarren erdian. Nazio arteko eta nazio barruko gerra erlijioso eta zibilak daude (PROTESTANTISMO VS KATOLIZISMO). Aldaketa hauen ondorioz artistak kanonak jarraitu ordez estilo propioa garatzen hasiko dira (manierismoa) eta Barrokoa jarriko du martxan.

Errenazimendua:Esperantza, humanismoa, ideia askotasuna. Barrokoa:Espiritu kritikoa, erlijio protesta handiagoa, zentzura sozial eta erlijiosoa.

TERCETOKO IDAZLE HUMANISTAK:

• Dante Alighier (1265-1321): Tercentoko idazlerik ezagunena izan zen.Bere lanak:
  De vulgari eloquentia herri hizkuntzaren erabileraren defentzaz hitz egiten du eta amaitugabea da.
  De Monarchia politikan eliza eta estatu arteko bereizketari buruz hitz egiten du.
  Oturuntza ideia filosofikoak kontatzen ditu.

• Petrarka (1304 - 1374): Erdi aroko joerak utzi eta kultura klasikoak berreskuratu zituen. Bere lanak:
  Rerum familiarum, 350 gutun ditu.
  Rerum senilium, 120 gutun ditu.
  Epistole metricae, hexametroz egindako gutunak dira.
  Bucolicum Carmen, eglogak dira.
  Afrika, latinezko poemak dira antzinako epikak adierazteko.
  De viris ilustrious, klasikoen biografiak kontatzen ditu.
  Gogoratzeko gauzen liburuak, eredu klasikoen bilduma.
  Ene sekretu, san agustinekin elkarrizketari buruz.

• Boccacio (1313 - 1375): ProRaz idazten zuen eta gehienetan autodidakta zen.

Quatrocento

XV.Mendean cuatrocento deitutakoa da. Humanisten latinaren aldeko joera hain handiz izango da non burgesia kultua latinez arituko baita.

Cinqueento

XVI.Mendean cinquerento heltzen da eta hamanismoa auropara egiten da. 

Rotterdameko erasmo(1466-1536)

Prosa Filosofikoa eta didaktikoa landu zuen. Alperreko eztabaida erlijiosoak kritikatzen zituen. 

Lanak:Epistolario→300 gutun ditu, eta inprentaz argitaratuta dago.

           Solasak→arau zurrunen kritikaz hitz egiten zuen

           erromaren laudarioa

Humanismoko intelektualen idazlanetan Montagainek eragingo du aldaketarik sakonena  saiakera sortuz. 

Montaigne(1533-1592)

Azken hamanista zen eta euskal herritik hurlbil bizi da 

KONTUAN HARTZEKOA

Erdi aroaren amaieratik errenazimenduaren amaierararte olerkigintza lirikan agertuko da.Hiru gai daude: trobalarien liriken garaia, Dolce Still Novo eta Danteren garaia eta Petraka eta bere jarraitzaileak.

Olerkigintza lirikoa: Olerkigintza kultoa autore ezezagunekin. Eurkopa mailako olerkigintza da: trobadoreak nazioartekoak dira. Erdi aroaren amaieran Petrakaren estiloa ere nazioartekoa bihurtuko da. Emakumearen irudian bilakaera bat dago , trobadoreek mundu feudal bat ispilatzen dute. Olerkigintza errealista da.

Dolce still novo: Neurriz gaineko idealizazio bat darama aurrean. Errenazimenduko lirika Pedrakista izango da. Errenazimendu hasieran burgesia kultua latinez arituko da. 

Sonetoak:Pareko bilakarea bat izango du: Petraka orekatu egten du, simetrikoan(ABBA ABBA). Barrokoa, gusztis desorekatua( ABABCDCDEFEGG)

LIRIKA KORTESA

XII. Mendean Frantziako Hegoaldean, lirika kortesa sortzen da. Olerkiari nobleak (trobadoreak)Genero ugari landu zituzten trobadoreak:

canso→maitasunezkoa

serventes→satirikoa eta kritikoa

pastorela→trobadore eta artzain emakumearen arteko topaketa

planto→maite den norbaiten heriotzaren pena. 

Tenso→batek botatzen du eta besteak erantzuten dio 

alba→goizeko maitasuna 

Ausias March(1397-1459) maitasun abestiak,heriotza abestiak, abesti moralak, abesti espiritualak