Mendebaldeko Euskalkiaren Ezaugarriak

EUSKARA BATUA ERREFERENTZIATZAT.

FONETIKA ETA FONOLOGIA

BOKALAK

Azalpen  teorikoa

Adibideak

1. Bost  bokaleko sistema

• 5 BOKALE (iparraldean 6 ü)

• sailkatu: 3 IREKIDURA

  • itxia edo goikoa: i, u

  • erdi irekia edo erdikoa: o, e

  • Zabala edo behekoa: a

• ALTERNANTZIAK : Bokalen trukaketa bat, euskal bokalen hurbiltasunagatik.

BOKAL ELKARKETA

2. BOKAL ELKARKETA

Batez ere, hitz amaierako bokalari  a artikulua eranstean, (a+a, e+a, i+a, o+a eta u+a) sortzen den bokalen bilakaera.

a+a > -ea > -ia > -ie

• dotriña > dotriñea

• ikastola > ikastolea

• denda>dendea

• arreba > arrebia (ARREBAA)

• meza > mezie

- e+a >  -ea  >-ia > -ie,

• umea > umia, umie

• eske > eskea

- e+e >- ie

• arrantzaleen > arrantzalien

- o+a >ua > ue

• basoa > basue

-u+a > ue

       > uba > ube

• dolu+a > dolue

• buru+a >  buruba > burube

-u+e > ube

• suerte > subertea

BOKAL ASIMILAZIOA

Hiru silabadun hitzetan, gehienetan, silaba baten aurreko silabako bokala bereganatzea eta berdintzea.

gezurra > guzurra

atera> atara (indarra ak, eta beraz, dana A)

ikutu> ukutu/ukitu

BOKAL ALTERNANTZIA

Inguramendua fonikoaren eraginez, bokal bat beste batekin txandatzea.

e/a    (sarritan dardakari gogorraren  (rr) eta l-ren  aurrean) berri/barri, elkar/alkar

i/u     ile/ule

a/o    eman/emon

e/i      beldurra/bildurra

HARMONIA BOKALIKOA

i/ eta /u/ bokalen eraginez, hurrengo silaban dagoen /a/ bokala. istea /e/ bilakatu arte..

(i/u): a>e

eguna/egune

ikasi/ikesi

mutila/mutile

DIPTONGO TXANDAKEA

au, eu, ai eta ei diptongoen aldaketa

topau/topeu

gaur/geur

euri/auri

eskaini/eskeini

DIPTONGO LABURDURA

Diptongoaren bokal bat ez ahoskatzea

Aurpegia> arpegia

Intxaurra> intxurre

DIPTONGOAREN i BOKALAREN GALERA

Diptongoaren i bokala galtzea, sarritan ondorengo kontsonantea  busti ondoren.

Baina>baña

Naiz> nax

Bakoitz> bakotx

KONTSONANTEAK

TXISTUKARIAK

Euskal sistema kontsonantikoan sei txistukari daude:

Frikariak: "z", "s" eta "x". Fonetikan: /s/, /´s,/ eta /^s/

Afrikatuak: "tz", "ts" eta "tx". Fonetikan: /c/, /´c/ eta /^c/

Batuan sei txistukari bereizten diren bitartean, bizkaieraz lau bereizten dira: s,x, tz, tx

s,z > s eta tz, ts > tz gertatzen delako.

ASPIRAZIOA: H fonema

/h/a betidanik Euskal Herrian ahoskatu den fonema da, adituen ustez. Gaur egun, ordea, /h/ soinua Iparraldean baino ez da ahoskatzen.

Beraz, mendebaldeko euskalkiko testuen transkribapenetan ez da /h/rik agertuko.

Batzuetan /h/ zahar horrek aztarnak utzi ditu Hegoaldean: g

J-REN EBAKERA ANITZAK

“J” fonemaz irudikatzen ditugun ebakerak  diferenteak dira eremu batetik bestera:

yan, yo, yoan

jan, jo, joan

dxan, dxo, dxoan

BUSTIDURA EDO PALATALIZAZIOA

Palatalizazioa oso gertakari arrunta da hizkuntza mintzatuan, eta bi eratakoa izan daiteke:

Palatalizazio automatikoa: .- i - bokalaren eraginez sortzen denean

- i+t > tt

- i+n > ñ

- i+ts > tx

- i+l > ll

- i+s >x

- i+z > x

- i+tz > tx

Adierazkorra: berariaz edo nahita sorturiko bustidura. Batez ere, txikitasuna, maitasuna, goxotasuna adierazteko erabiltzen da.

“EZ”  UKATZAILEA ADITZ JOKATUAREN AURREAN

Ez ukatzailea aditz jokatuaren aurrean doanean, ahoz behintzat, aldaera fonetikoak gertatzen dira.

KONTSONANTE EPENTETIKOA

Hiatoetan tartekatzen den kontsonantea.