Materiaren propietateak eta eraldaketak, komunikazioa eta fisikaren oinarrizko legeak

1. Gaia: Materia: propietateak eta eraldaketak

1.1. Materia

Materia: masa eta bolumena duen gauza oro da.

• Propietate orokorrak: Materia dena eta materia ez dena bereizteko aukera ematen dute. Garrantzitsuenak masa eta bolumena dira.
• Propietate espezifikoak: Balio bereizgarria dute materia bakoitzerako.

Dentsitatea: substantzia baten masaren eta bolumenaren arteko erlazioa da.

• Propietate fisikoak: Objektuek beren konposizioa aldatzen ez denean dituzten propietateak dira.
• Propietate kimikoak: Substantzia batzuk beste batzuk bihurtzen direnean agerian jartzen diren propietateak dira.

1.2. Zerez eginda dago materia?

Atomoa elementu baten propietate kimikoei eusten dion materia-entitate txikiena da.

Atomoetan bi eremu bereiz daitezke argi eta garbi:

• Nukleoa: Eremu barnekoena da, eta atomoaren masaren zati handiena biltzen duena. Protoi batez edo gehiagoz eta antzeko neutroi kopuruaz osatuta dago. Protoiek karga positiboa dute, eta neutroiek, berriz, ez dute karga garbirik.
• Elektroi-hodeia: Nukleoa inguratzen duen eremua da. Hor daude elektroiak, karga negatiboko elementuak.

1.3. Sailkapena

Substantzia puruak

Substantzia puruak partikula berdinez edo formula enpiriko zehatzeko kristalez osatuta daude.

• Substantzia sinpleak: Haiek osatzen dituzten partikulak elementu beraren atomoak dira, edo elementu bakarraz osatutako molekulak edo kristalak.
• Konposatuak: Osatzen dituzten partikulak elementu batez baino gehiagoz osatutako molekulak dira, edo formula enpiriko zehatzeko kristalak.

Nahasteak

Nahasteak bi substantzia puru edo gehiagoz osatuta daude. Beraz, haiek osatzen dituzten partikulak edo kristalak desberdinak dira.

• Nahaste homogeneoak: Nahastea osatzen duten substantziak ez dira bereizita ikusten, ez begi hutsez, ez mikroskopioz.
• Nahaste heterogeneoak: Hura osatzen duten substantzia sinpleak begi hutsez edo mikroskopioz hautematen dira.

2. Gaia: Daltonen teoria

2.1. Daltonen teoriaren postulatuak

1. Elementu kimikoak atomo deritzen partikula oso txiki, zatiezin eta aldaezinez osatuta daude.
2. Elementu baten atomo guztiak berdin-berdinak dira, eta, beraz, masa, neurri eta propietate berberak dituzte.
3. Elementu baten atomoak gainerako elementu guztien atomoak ez bezalakoak dira, eta, beraz, masa eta propietate desberdinak dituzte.
4. Konposatu kimikoak elementu desberdinen atomoak elkartuz sortzen dira. Atomo horiek zenbakizko erlazio erraz bati jarraituz konbinatzen dira.
5. Erreakzio kimiko batean, atomoak ez dira ez sortzen ez deuseztatzen, beste modu batean biltzen dira.

2.3. Daltonen teoriatik aldatu diren ideiak

• Gaur egun badakigu atomoak partikula txikiagoz osatuta daudela.
• Daltonek ez zekien isotopoak zeudenik; hots, elementu beraren masa desberdineko atomoak zeudenik (neutroi kopuru desberdina dutelako dute masa desberdina).
• Substantzia sinple guztiak ez dira atomobakarrak.
• Eta molekula guztiak atomo-proportzio ahalik eta sinpleenaren bidez osatzen direla ere ez da beti betetzen.

3. Gaia: Oinarrizko legeak

3.1. Lavoisierren legea (masaren kontserbazioaren legea)

Erreakzio kimiko orotan, guztizko masak bere horretan jarraitzen du, ez da aldatzen.

3.2. Prousten legea (edo proportzio finkoen legea)

Bi substantzia, edo gehiago, konposatu jakin bat sortzeko konbinatzen direnean, beti masa-proportzio finko batekin egiten dute.

3.3. Daltonen legea (edo proportzio anizkoitzen legea)

Bi elementu elkarrekin proportzio batean baino gehiagotan konbina daitezke, eta konposatu desberdinak sortzen dituzte. Hala bada, haietako baten masa finko bat bestearen masa-kantitate ezberdinekin konbinatzen da, elkarren artean zenbakizko erlazio sinplea dutela.

5. Gaia: Masa atomikoa eta masa molekularra

5.1. Masa atomikoa eta masa molekularra

Masa atomikoa: X atomo baten masari masa atomiko deritzo.

Elementu kimiko beraren atomoek masa atomiko desberdina badute, isotopo esaten zaie.

Masa molekularra: Molekula baten masa masa molekularra da, eta molekula osatzen duten atomo guztien masa atomikoen baturaren berdina da.

6. Gaia: Substantzia kantitatea eta masa molarra

6.1. Substantzia kantitatea. Mola

Mol bat substantzia baten 6,022 · 10²³ oinarrizko entitate dituen substantzia-kantitatea da. Haren dimentsioa N moduan adierazten da.

6.2. Masa molarra

X substantzia baten masa molarra, M(X), X-ren mol bat entitateren masa da; hau da, X-ren 6,022 · 10²³ entitate elementalen masa. SIko unitatea kg/mol da.

Formula enpirikoa

Formula enpirikoa konposatu bat osatzen duten elementuen kopuruen arteko proportzio sinpleena adierazten duen formula da.

Formula molekularra

Molekula bat osatzen duten atomo mota bakoitzeko benetako kantitatea adierazten duen formula da.

Komunikazioa

Komunikazioa informazioaren transakzio edo trukea da gizabanakoen artean. Komunikazio linguistikoa edo berbala hitzen bidez egiten da, eta hizkuntza edo idioma izeneko kode espezifikoak erabiltzen ditu.

Ahoz komunikatzea ez da informazioa kodifikatzea eta deskodifikatzea bakarrik, prozesu konplexua da, inkontzienteki martxan jartzen dena.

Komunikazioaren elementuak

Emisorea, hartzailea eta enuntziatua

Emisorea enuntziatu bat komunikazio-asmo jakin batekin ahoskatzen edo idazten duen pertsona, erakundea edo objektua da. Hartzailea enuntziatua ulertzen eta igorlearen asmoa ezagutzen duena da.

Mezua igorleak artikulatzen edo idazten duen adierazpen linguistikoa edo hitz-segida da.

Kodea

Kodea zeinu-sistema bat da, hau da, zeinu multzo bat eta zeinu horiek nola konbinatzen diren ezartzen duten arauak.

Kanala

Kanala enuntziatua igorletik hartzailera iristeko aukera ematen duen euskarri fisikoa da.

Testuinguru fisikoa eta testuinguru berbala

Testuinguru fisikoa edo ingurunea komunikazio-trukea garatzen den egoera espazio-tenporala da.

Hizkuntzaren funtzioak

Hizkuntzaren funtzioak enuntziatu bat igortzean lortu nahi diren helburu edo xede desberdinak dira.

Funtzio adierazgarria edo erreferentziala

Funtzio adierazgarria edo erreferentziala informazio objektibo bat transmititzen den enuntziatuetan agertzen da.

Aditza hirugarren pertsonan eta adierazpen moduan: Ilargiak Lurraren inguruan bira osoa ematen du 28 egunean behin.

Funtzio adierazkorra

Funtzio adierazkorra igorleak bere subjektibotasuna agerian uzten edo kanporatzen duen enuntziatuetan gailentzen da, hau da, bere iritziak, nahiak, sentimenduak edo emozioak transmititzen dituenean.

Subjektibotasun-markak edo modalizatzaile-prozedurak igorlea testu batean presente egiten den elementu linguistikoak dira.

Funtzio konatiboa edo deikorra

Funtzio konatiboa edo deikorra betetzen da igorleak hartzailearengan erantzun bat (linguistikoa edo ez) eragin edo sorrarazi nahi duen enuntziatuetan.

Igorleak hartzaileari zerbait agintzen, eskatzen, iradokitzen, erregutzen edo galdetzen dio, testu argumentatiboetan bezala, non ikuspuntu bat bereganatzea edo ekintza bat egitea lortu nahi duen.

Funtzio metalinguistikoa

Funtzio metalinguistikoa kode bera (hizkuntza) xede duten enuntziatuetan betetzen da.

Zer esan nahi duzu horrekin?

Funtzio fatikoa

Funtzio fatikoa komunikazioa ezarri, luzatu edo eten nahi duten enuntziatuetan betetzen da.

Funtzio poetikoa edo estetikoa

Funtzio poetikoa enuntziatuaren alderdi formaletan arreta jarri nahi duten enuntziatuetan agertzen da, enuntziatua ederra, adierazkorra edo iradokitzailea izan dadin.

Testuetan funtzio poetikoa agertzeko prozedurak baliabide estilistikoak dira.

HHS-ren magnitudeak

• Elongazioa (x): Higikariak edozein unetan duen posizioa da. SI sisteman, metrotan adierazten da ([x] = L).
• Anplitudea (A): Gehieneko elongazioaren balio absolutua da.
• Fasea (ϕ): Radianetan adierazten da.
• Hasierako fasea (ϕ₀): Faseak duen balioa da t = 0 denean.
• Periodoa (T): Oszilazio osoa egiteko behar duen denbora da.
• Maiztasun angeluarra (ω): Abiadura angeluarra bezala rad/s-tan adierazten da.
• Maiztasuna (f): Denbora-unitateko osatzen diren oszilazioak dira.

Dinamika eta estatika. Indarra

Indarra: sistema bat deformatzeko edo sistema horren pausagune-egoera edo higidura-egoera aldatzeko eragina sortzen duen edozein kausa.

• Magnitude bektorialak dira.
• Kontaktuz edo distantziara jardun dezakete.
• Inoiz ez dugu indarrik isolatuta ikusiko.
• Indarrak aplikatzean, indar erresultantea, edo garbia, indar bakarraren berdina da.

Newtonen legeak

2.1. Lehenengo legea. Inertziaren printzipioa

Gorputzek pausaguneari edo higidura zuzen uniformeari eusten diote, kanpotik aplikatutako indar batek egoera hori aldarazten ez baldin badio.

2.2. Bigarren legea. Dinamikaren oinarrizko printzipioa

Gorputz baten pausagune- edo higidura-egoeraren aldaketa proportzionala da harengan eragiten duen indarrarekiko, eta indarraren norabidean gertatzen da.

2.3. Hirugarren legea. Akzio-erreakzio printzipioa

Akzio bakoitzak erreakzio bat du aurkako noranzkokoa eta modulo berekoa. Bi gorputzen elkarrekiko akzioak beti berdinak eta aurkako noranzkokoak dira.

11. Lana eta energia

Lana

Lana: indarra eta desplazamenduaren arteko biderkadura eskalarra.

Energia zinetikoa

Energia zinetikoa: m masa duen eta v abiaduraz ibiltzen den gorputz baten energia zinetikoa honela kalkulatzen da: FORMULA

Energia zinetikoaren teorema: Gorputz baten gainean egindako guztizko lana haren energia zinetikoa aldatzen erabiltzen da: FORMULA

Energia potentziala

Energia potentziala: m masa duen eta h altueran dagoen gorputz baten energia potentzial grabitatorioa honek ematen du: FORMULA

Energiaren kontserbazioaren legea

Energia ez da ez sortzen ez suntsitzen, eraldatu egiten da.

Indar bat kontserbakorra dela esaten da energia potentziala sortzeko gai bada.

Indar kontserbakorren propietateak

• Gorputzaren gain egiten duten lana hasierako eta amaierako posizioen mende dago, ez egindako ibilbidearen mende.
• Indar kontserbakorrak ibilbide itxi batean egiten duen lana beti zero da.
• Indar kontserbakorrak egindako lana indar horrekin lotutako energia potentzialaren aldakuntzaren berdina da, zeinu aldatua.