Lurraren Dinamikak: Plakak, Atmosfera eta Uraren Zikloa

Plaka Tektonikoak

Lurrikarak, sumendiak eta mendikateen sorrera bezalako fenomeno geologikoak azaltzen ditu. Lehen, astenosferaren gainean mugitzen zirela uste zen, konbekzio-korronteek bultzatuta. Orain, plakek beren mugimenduan laguntzen dutela onartzen da, bi arrazoi nagusirengatik:

• Plaken zati bat subdukzio-eremuan hondoratzean, tira egiten dio, desplazamendua eraginez.
• Dortsal-eremuan, material berriak norabide berean bultzatzen ditu.

Mantuaren material plastikoa bi norabidetan mugitzen da:

• Subdukzio-eremuetan: litosfera ozeanikoa mantuan hondoratzen da, nukleoaren mugara arte.
• Mantu-nukleo eremuan: materiala berotu eta igotzen da, dortsal ozeanikoen eta sumendien bidez azalera iritsiz.

Horrela, konbekzio-korronteak sortzen dira, plaken mugimenduan lagunduz.

Plaka-Ertz Motak

Plaken arteko mugimenduaren arabera, hiru ertz mota nagusi bereizten dira:

• Ertz Dibergenteak (Eraikitzaileak): Bi plaka mugimendu dibergente batean mugitzen dira, elkarrengandik urrunduz. Material urtua azalera irteten da, hoztu, solidotu eta hausturaren bi aldetara gehitzen da, litosfera berria sortuz.
• Ertz Konbergenteak (Suntsitzaileak): Bi plaka mugimendu konbergentean mugitzen dira, hurbilduz eta elkarri bultzatuz. Bi plaketako bat bestearen azpian sartu eta mantura jaisten da, litosfera suntsituz. Hiru ertz mota daude:
  • Ozeaniko-kontinentala
  • Ozeaniko-ozeanikoa
  • Kontinental-kontinentala
• Albo-Mugimenduak Dituzten Ertzak (Pasiboak): Bi plaka alboz irristatzen dira elkarren ondotik. Litosfera ez da sortzen ezta suntsitzen ere. Marruskadurak tentsioa metatzen du, eta bat-batean askatzen denean, lurrikarak sortzen dira.

Atmosfera

Atmosfera Lurra inguratzen duen gas-geruza da, eta hainbat osagai garrantzitsu ditu, hala nola ozonoa eta kutsatzaileak. Horrez gain, esekiduran dauden partikula solidoak aurkitzen dira, jatorri naturalekoak zein gizakiarenak. Grabitateak gasak erakarri eta konprimitu egiten ditu. Altuera handietan, airea dentsitate baxuagokoa eta arinagoa da.

Atmosferaren Jatorria

Atmosfera primitiboaren gasak sumendi-erupzioetan izan zuten jatorria, batez ere nitrogenoa eta ura, baina ez oxigenoa. Lurra hoztean, ur-lurruna kondentsatu eta gainazalean pilatu zen, itsasoak eta ozeanoak osatuz. Izaki bizidunak agertu ondoren, eta bereziki organismo fotosintetikoek, oxigenoa kanporatu eta CO2 kontsumitu zuten, gaur egungo atmosferaren osaera sortuz.

Atmosferaren Geruzak

Atmosfera hainbat geruzatan banatzen da, altueraren arabera:

• Troposfera
• Estratosfera
• Mesosfera
• Termosfera
• Exosfera

Zirkulazio Atmosferikoa

Airea atmosferan zehar mugitzen da hainbat faktore direla medio:

• Ekuatorearen eta poloen arteko beroketa desberdina.
• Lurraren errotazioa (Coriolis efektua).
• Masa kontinentalen presentzia.

Gainazala berotzen denean, gainazalean dagoen airea berotu eta dentsitate baxuarekin, hezetasunez kargatuta, igotzen da, presio baxuko eremua sortuz (borraska). Airea igotzean hoztu egiten da, ur-lurruna kondentsatu eta hodeiak sortzen dira, prezipitazioak eraginez. Goiko airea beste eremuetara mugitzen da, dentsitate altua duenez, jaitsi egiten da, presio altuko eremu bat sortuz (antizikloia), hodei eta prezipitazio urriekin. Airea gainazalean mugitzen da presio baxu eta altuko eremuen artean, haizea sortuz.

Uraren Zikloa

Ura sei prozesu nagusiren bidez zirkulatzen du Lurraren gainazalean eta atmosferan:

1. Lurrunketa: Ura egoera likidotik gas egoerara pasatzen da, eguzki-energiaren bidez.
2. Transpirazioa: Landareek ura lurruntzen dute hostoetatik.
3. Kondentsazioa: Altueran, ur-lurruna hoztu eta ur likidoaren tantatxoetan kondentsatzen da, hodeiak sortuz.
4. Prezipitazioa: Hodeietako tantatxoak elkartu, handitu eta prezipitazioak gertatzen dira (likido moduan, euria; edo solido moduan, elurra edo kazkabarra).
5. Infiltrazioa: Erortzen den ura lurpean infiltratzen da, lurpeko eskorrentzia sortuz.
6. Eskorrentzia: Ura gainazalean zirkulatzen du (gainazaleko eskorrentzia) edo lurpean (lurpeko eskorrentzia), itsasora iritsi arte.

Zikloaren motor nagusiak eguzki-energia eta grabitatea dira. Ura izotz edo elur moduan ere pila daiteke tenperatura baxuko eremuetan.