Literatur Teoriaren Bilakaera: Platonetik Erromantizismora

Platon: Literaturaren Ikuspegia

Platonek sakonki lotzen zituen literatura hezkuntzarekin eta politikarekin; izan ere, harentzat literaturak polis ideal edo arrazoian oinarritutako gizarte ideal batean lagundu behar zuen. Bere garaian, literatura- eta poetika-testuak irakaskuntza moral eta ereduzko iturritzat jotzen ziren gazteentzat, baina Platonek zalantzan jartzen zuen ea poetak ziren egokienak hezkuntza-lan horretarako edo ea filosofoek hezi behar zituzten haurrak.

Platonen literaturari buruzko ideia nagusiak:

• Inspirazio poetikoa: Platonen ustez, poetek musek emandako inspirazio jainkotiarrari esker sortzen dute. Zeusen alaba jainko horiek kontakizunaren edukia eta estiloa ematen diote poetari. Platonen arabera, "inspirazio" hori irrazionala da; poetak trantzean sartzen dira, eta horrek kontrol arrazionaletik urruntzen ditu.
• Imitazioa edo mimesia: Platonentzat literatura errealitatearen imitazioa da, ez errealitatea bera. Horrek esan nahi du literatura-irudikapenak errealitatearen kopia direla, eta horrek, bere pentsamenduan, bigarren mailako balio eta erabilgarritasun bihurtzen ditu.
• Poeten erbesteratzea: Platonek planteatzen du, irrazionaltasunarekin duten loturagatik, poetek ez dutela beren polis idealean hiritarrak hezteaz arduratu behar, musek gehiegi eragiten dietela eta arrazoiaren kontroletik kanpo daudela uste baitu, eta hori gizarte zuzen eta arrazional baten idealaren aurkakoa da.

Laburbilduz, Platonek uste du poetek, jainkozko inspirazioak eta irrazionaltasunak menpean hartzen dituztenez, ezin dutela beren hiri idealak eskatzen duen arrazoiaren idealari jarraituko dion hiritarrik eratu.

Aristoteles: Literatur Teoria Sistematikoa

Aristoteles, Platonen dizipulua, literaturaren lehen teoriko sistematikoa da. Gaiari buruzko bere lan nagusiak Poética eta Retórica dira. Poética-n, literatura-genero desberdinak aztertzen ditu, bereziki tragedia eta epopeia. Bigarren liburukia, komediari eskainitakoa, galdu egin zen arren, Aristotelesek ondorengo teoria literarioan eragin handia izango duten funtsezko kontzeptuak ezartzen ditu.

Aristotelesen literaturari buruzko kontzeptu nagusiak:

• Mimesia (Imitazioa): Platonek ez bezala, Aristotelesek prozesu sortzaile eta positibotzat hartzen du imitazioa, non literaturak giza ekintzak irudikatzen dituen, ez bakarrik diren bezala, baizik eta izan litezkeen bezala. Imitazio hori egiantzekotasun-printzipioetan oinarritzen da (koherentzia errealitatearen legeekin). Haren arabera, literaturak fikziozko mundu koherente bat sortzen du, non gertaerek posible eta logiko itxura izan behar duten.
• Sinesgarritasuna: Fikzioak sinesgarria izan behar du eta literatur munduaren barne-legeak errespetatu behar ditu, baina ez du zertan errealitate zehatza islatu. Aristotelesek dio garrantzitsuena ez dela gertaera bat benetakoa izatea, baizik eta koherentea izatea fikziozko testuinguruan.
• Literatur generoen sailkapena: Aristotelesek literatura sailkatzen du honako hauen arabera:
  • ingurunea (hizkuntza, erritmoa, harmonia),
  • objektua (pertsonaia nobleen ekintzak tragedian; jende arruntaren ekintzak komedian), eta
  • imitazio modua (narratiboa epopeian eta dramatikoa tragedian).
  Sailkapen hori lehenengoa da bere motan, eta generoak aztertzeko oinarriak ezartzen ditu.
• Tragedia eta katarsia: Tragedia "ekintza jasoaren imitazio" gisa definitzen du, ikuslearengan "beldur eta errukizko emozioen purgazioa" lortzen duena, katarsia deitzen diona. Tragediaren sei elementuak honako hauek dira: fabula, karaktereak, elokuzioa, pentsamendua, ikuskizuna eta melopeia. Horien artean, alegia (egitura narratiboa) da garrantzitsuena, katarsia sortzen baitu ekitaldien antolaketa koherente eta esanguratsu baten bidez.
• Hiru unitateen legea (denbora, ekintza, espazioa): Aristotelesek bere garaiko tragediaren ezaugarri komunak bakarrik deskribatzen dituen arren, Errenazimenduan arau finko gisa interpretatu ziren. Hiru unitateak hauek dira:
  1. Denbora-unitatea: ekintza 12 eta 24 ordu bitartean gertatu behar da.
  2. Ekintza-unitatea: Ekintza oso bakarra egon behar da, kausa eta efektu erlazio argiekin.
  3. Espazioaren unitatea: Aristotelesek esplizituki aipatzen ez duen arren, garaiko ekonomia eszenografikoak antzezpena leku bakar batera mugatzen zuen.

Laburbilduz, Aristotelesek literaturaren teoria bat garatzen du, mimesi, egiantzekotasun eta generoen antolaketaren printzipioetan oinarritua, non tragediak funtzio sozial garrantzitsua betetzen duen katarsia eragitean. Kontzeptu horiek, bere obran deskribatzaileak izan arren, XV. mendean berrinterpretatu egin ziren arau zurrun gisa.

Boileau: Klasizismoaren Arauak

Nicolas Boileauren Art Poétique, 1674an argitaratua, printzipio klasizisten sintesia eta garapena da, XVIII. mendeko poetika neoklasikoen oinarriak ezarriz. Obra honetan, Boileauk Aristoteles eta Horazioren ekarpenak biltzen ditu, baita Errenazimenduko teorialari italiarrenak ere, ideia klasikoak berrinterpretatu zituztenak, beren garaiko sentiberatasun eta arauetara egokituz. Bere helburua literatur arau klasizista hauek modu argi eta erakargarrian zabaltzea da, Erdi Aroan sortu ziren aldaketak kontuan hartu gabe.

Perspektiba Klasikoa

Boileauren ustez, literaturak arauak zorrotz bete behar zituen, arrazoimenak eta sen onak agintzen baitituzte. Bere ustez, arau horiei jarraitzeak ahalbidetu zuen Antzinaroan literatur lan handiak egitea.

Art Poétique-ren Ezaugarri Nagusiak:

• Poesiaren jatorria: Boileauk Platonengandik jasotako jainkozko inspirazioa talentuarekin lotzen du, Jainkoak emandako dohaina dela uste baitu. Hala ere, talentu hori hobetzeko beharra azpimarratzen du, lanaren, etengabeko berrikuspenaren eta autokritikaren bidez.
• Intelektualismoa: Neoklasizismoak arrazoia irudimenaren gainetik jartzen du, idazlea prozesu kontrolatu eta mugatu batean gidatuz. Arauak ez dira oztopo, egileak teknika hobetzera bultzatzen dituen pizgarria baizik. Arrazoimenak dio ez dela generoen nahasketarik egon behar, XVIII. mendera arte iraun zuen zurruntasunari eutsiz.
• Hiru unitate dramatikoen araua: Boileauk hiru unitateen legea (denbora, ekintza eta lekua) hartzen du egiantzekotasuna ematen duen oinarrizko antzerki-printzipio gisa, obra sinesgarria dela ziurtatuz.
• Poesiaren batasun morala: Testuinguru neoklasikoan, antzerkiak funtzio sozial garrantzitsua du. Lanak jendearentzat atsegina izan behar badu ere, bere helburu nagusia irakastea da, edukia formaren gainetik jarriz, literaturak funtzio hezitzailea bete behar baitu.
• Azalpen argitasuna: Erretorika klasikotik heredatua, argitasuna funtsezkoa da obraren mezu morala ikuslearentzat oztoporik gabe iristeko. Boileauk dio ezinbestekoa dela egileak idatzi aurretik ideia argiak izatea, erakusketaren gardentasunaren araberakoa baita asmo pedagogikoa.
• Mimesia: Klasizismoan, mimesia bi ikuspegitan banatzen da: naturaren imitazioa eta eredu klasikoena. Boileauk bigarrena nabarmentzen du bereziki, autore greko eta erromatarren emulazioa sustatuz. Egileak ikuspegi neoplatonikoa defendatzen du, ideala eta ederra irudikatzen dituena, errealitatearen akatsak alde batera utzita. Horrela, arteak ez du natura bere horretan islatzen, zuzendu eta edertzen baizik. Pertsonaiei ezaugarri arketipikoak ematen zaizkie, eta gai unibertsalei heltzeko aukera ematen zaie, zekena edo jeloskorra bezalako figura ezagun eta duinen bidez. Joera neoaristotelikoak, aldiz, naturaren irudikapen errealista eta sortzailea proposatzen zuen, nahiz eta Boileau ikuspegi idealizaturantz makurtzen den.
• Egiantza: Boileaurentzat egiantza printzipio absolutua da antzerkian. Sinestezina dena ez litzatekeela irudikatu behar dio, benetakoa izan arren. Horrela, egiantzari lehentasuna ematen zaio egiaren gainetik. Aristotelesek ez bezala, Boileauk elementu fantastikoak baztertzen ditu, bere ustez irrazionaltasunak ez baitio benetako emoziorik eragiten ikusleari.

Boileauren lanak azpimarratzen du literaturak arauak bete behar dituela perfekzio estetikoa eta morala lortzeko, autoreak zein ikusleak errealitatearen irudikapenean harmonia, ordena eta edertasuna bilatzen duen ideal klasiko baterantz gidatuz.

Lope de Vega: Arauen Desafioa

Testuingurua eta Ikuspegia

Lope de Vegaren testu honek ezarritako arau klasikoak desafiatzen ditu, hala nola klasizistek berrinterpretatutako Aristotelesen poetika. Klasizismoaren arauak neurri batean ezagutu eta errespetatu arren, Lopek dio sormena eta egiantzekotasuna garrantzitsuagoak direla arauekiko atxikimendu zorrotza baino.

• Sormen-askatasunaren proposamena: Lopek defendatzen du poetak arauak hausteko askatasuna izan behar duela, baldin eta obrak publikoaren interesa bereganatzeko aldaketak behar baditu; horrek justifikatzen ditu berrikuntzak, hala nola generoen nahasketa eta emakumezko pertsonaien presentzia handiagoa.
• Antzerkiaren arauak: Hiru unitateen legea kritikatzen du, batez ere denbora-batasuna, ikuslearen interesak araudiaren zurruntasunaren gainetik lehentasunezkoa izan behar duela argudiatuz.

XVIII. Mendeko Neoklasizismo Europarra

• Arau klasikoetara itzultzea: Ilustrazioan oinarrituta, Neoklasizismoa printzipio klasizistetara itzultzen da, orain arrazionalismo handiagoarekin eta publikoa hezteko eta moralizatzeko helburuarekin, literatura tresna zibikotzat hartuta.
• Arrazoia mugatzea eta zalantzan jartzea: Teoria kontserbadoreari eutsi bazion ere, mendeko barne-tentsioek (subjektibismoa eta erlatibismoa) teoria literarioaren eta praktika literarioaren arteko bereizketa ekarri zuten, gero eta berritzaileagoa eta arau klasikoetatik urrunagoa.
• Krisia eta Erromantizismoranzko trantsizioa: Mendearen erdialdean, ikuspegia irakurlearen eta ikuslearen subjektibotasunerantz makurtzen hasi zen, Erromantizismoaren askatasun artistikoari atea irekiz, zeinak arauen zurruntasuna baztertzen baitzuen.

Erromantizismoa: Literatur Teoria Berria

Literatur Teoria Erromantikoa eta XIX. Mendeko Joerak:

• Aldaketa erradikala literaturan: Erromantizismoak kontzepzio modernoa dakar, subjektibotasuna, sormen-askatasuna eta errealitatearen mimesi zorrotza gaitzestea azpimarratuz.
• Nia: Literatura erromantikoak poetaren subjektibotasuna, emozioak eta bere obrarekiko lotura estua ditu ardatz, eta zintzotasun emozionala lehenesten du klasikoen imitazioaren gainetik.
• Historiaren ikuskera berria eta heroi nazionala: Erromantikoek iragan idealizatua bilatzen dute eta literatura nazio-identitatearen adierazpen gisa baloratzen dute. Literaturaren ikuspegi historiko horrek tradizio nazionalak eta mito komunak sortzen laguntzen du.
• Autonomia artistikoa: Erromantizismoarentzat, artea autonomoa eta kanpoko lege eta arauetatik askea da. Victor Hugok, bere Prefacio de Cromwell lanean, generoen nahasketa eta hiru unitateen legea bertan behera uztea defendatzen du, giza konplexutasunak islatzen dituen antzerkia bilatuz.
• Ilunaren eskapismoa eta esplorazioa: Literatura erromantikoaren ezaugarria ere bada eskapismo geografikoa eta historikoa, eta esploraezina, groteskoa eta subkontzientea dena esploratzea, gizabanakoaren estutasun existentziala islatzen duten elementuak gehituz.

Hiru testu horiek literatur teoriaren bilakaera aurkezten dute, klasizismotik hasi (arrazoimenean eta arauetan duen ikuspegiarekin) eta askatasun sortzailea eta subjektibotasuna besarkatzen dituen Erromantizismoraino. Bakoitzak erakusten du egileek nola egokitzen dituzten beren teknikak beren garaiko kultura- eta gizarte-eskaerak islatzeko, eta, horrela, aldaketa sakonak sortzen dira literatura-ikuskeran eta -praktikan.

Friedrich Schlegel: Teoria Erromantikoa

Friedrich Schlegelen Poesiari buruzko elkarrizketa testua, 1800. urtean argitaratua, funtsezko lana da teoria erromantikoan, klasizismoarekiko haustura adierazten duena eta ikuspegi literario berri baten oinarriak finkatzen dituena. Schlegelek elkarrizketa modua erabiltzen du, elkarrizketa platonikoetan inspiratua, poesiari buruzko hainbat ikuspegi azaltzeko eta eztabaidatzeko, iritzi desberdinen arteko trukea bilatuz eta, horrela, literatura dinamikoaren eta kolektiboaren teoria planteatuz.

Literatur Teoria Sorkuntza Gisa

Schlegelen lanaren alderdi garrantzitsuenetako bat Literaturaren Teoria eta Kritika bere baitako sorkuntza literario gisa defendatzea da, hau da, analisi hutsa gainditu eta ekintza poetiko bihurtzen den forma artistiko gisa. Hori bat dator ideia erromantikoarekin, hau da, ezin dela poesiaz hitz egin poesia egin gabe, kritika literarioa zerbait sortzaile eta gogoetatsu bihurtuz, ebaluazio soileko ariketa baten ordez. Berrikuntza horri René Wellekek kritika sortzailea deitu zion, aldi berean literaturak sortzen duen analisi literarioa ezaugarri duena.

Subjektibotasuna eta Testuartekotasuna

Schlegelek subjektibotasunaren eta testuartekotasunaren nozioa ere sartu zuen literatura-sorkuntzan. Poesia, bere ustez, ekintza espiritual eta kolektiboa da, eta egile bakoitza ente bakarra den arren, bere obra beste batzuenekin elkarrizketan eraikitzen da. Jarrera hori poesiaren ikuspegi klasikotik urruntzen da, balio moral objektiboen isla gisa, eta poetaren nia, bere ikuspegi subjektiboa, bere obratik bereizi ezina dela proposatzen du. Aldi berean, Schlegelek literatura-zientzia baten aukera proposatzen du, begirada historiko baten bidez literaturaren testuingurua eta tradizioa ulertzeko aukera emango duena. Horrek garai bakoitzaren berezitasunak ezagutzea eta analisirako metodo zientifiko bat eskatzen du, berak literaturaren historia gisa ulertzen duena.

Poesiaren Izaera eta Funtzioa

Poesiaren izaerari dagokionez, Schlegelek mugagabea eta emankorra den zerbait bezala ulertzen du, naturarekin aldera daitekeena bere etengabeko sorkuntzarako gaitasunean. Bere ustez, poesia alde guztietan dago eta ez da balioak edo moralak transmititzera mugatu behar, egile bakoitzak bere ikusmolde poetikoa izatea ahalbidetu behar du. Halaber, elkarrizketa sorkuntza poetikorako bitarteko gisa garrantzitsua dela defendatzen du, iritzi-aniztasuna sustatuz berrikuntza literariorako oinarri gisa.

Mitologia Modernoa

Schlegelen funtsezko kontzeptu bat mitologia modernoa da: antzinako mitoek mundu modernoari erantzuten ez diotenez, beharrezkotzat jotzen du mitologia berri bat sortzea, egungo errealitatea azaltzeko. Mitologia hori, dioenez, literatura modernoaren kohesio-puntua izango litzateke, eta aukera emango lieke idazleei beren garairako garrantzitsuak diren esanahi eta sinbolo multzo bat eraikitzeko.

Ironia Erromantikoan

Bere teoriaren beste elementu nagusi bat ironia da, Erromantizismoan konbentzioak iraultzeko eta Klasizismoaren oinarria den arrazoiari aurre egiteko tresna bihurtzen dena. Ironiari esker, erromantikoek jarrera anitzak eta kontraesankorrak har ditzakete, obren interpretazio bikoitzarekin jolastuz, esanahi denotatiboa zalantzan jar baitezake bigarren maila konnotatibo batek. Horrek aukera ematen du obra literarioa serioski nahiz ludikoki interpretatzeko, eta irakurleak jarrera kritikoa eta gogoetatsua hartzeko duen gaitasuna nabarmentzen du.