A Lírica Galega (1900-1936): Vangardas e Tradición

A Lírica Galega entre 1900 e 1936: A Presenza das Vangardas

Nacionalismo e Vangarda

No mes de xuño de 1922, o poeta Manuel Antonio e o artista plástico Álvaro Cebreiro publicaron un manifesto rupturista titulado ¡Milis Alá!. Os historiadores da literatura galega coinciden en sinalar a devandita proclama como o momento álxido do abrollar das vangardas históricas, no plano literario, en Galicia.

Manuel Antonio semellaba formular deste xeito unha ruptura total coa literatura galega anterior. Adoptando unha posición adanista, renegaba do pasado e prescribía unha literatura completamente nova, seguindo os diferentes ismos que se sucedían: futurismo, cubismo, dadaísmo, creacionismo... Porén, a situación sociocultural galega era diferente da doutras culturas europeas. Desde os primeiros momentos, establecéronse tensións entre o nacionalismo galego e a vangarda, con diversos resultados nas obras literarias.

• O galeguismo consideraba que non podía prescindir da tradición. Renunciar ao legado de Curros, Rosalía e Pondal, como propoñía Manuel Antonio, significaba deixar inermes as letras galegas.
• Con todo, os ideólogos das Irmandades, especialmente Vicente Risco, estaban atentos ás novidades exteriores e consideraban a necesidade de asimilar certos aspectos.
• As dúbidas reflíctense nun artigo de Euxenio Montes sobre ¡Milá!. A estética que se impuxo non foi a de Manuel Antonio, senón a vangarda pactada ou vangarda enxebre, presente nos versos máis moderados de Luís Amado Carballo e outros poetas do hilozoísmo.

A «Vangarda Enxebre»: Neotrobadorismo e Hilozoísmo

A medida que a lírica trobadoresca se fixo accesible, Fermín Bouza-Brey (1901-1973) e Álvaro Cunqueiro (1911-1981) escribiron na década de 1930 sendos libros inspirados nas cantigas, especialmente as de amigo. Recursos como o leixaprén e o refrán aparecen en poemas do neotrobadorismo.

Só podemos falar de vangarda en Cantiga nova que se chama riveira (1933) de Cunqueiro, e non en Nao senlleira de Bouza-Brey, que recrea o legado medieval desde unha perspectiva formalista allea aos ismos. O neotrobadorismo non se considera parte das vangardas e volverá xurdir despois da Guerra Civil.

O hilozoísmo foi a corrente poética con máis éxito entre os novos creadores e os líderes do nacionalismo. Luís Amado Carballo (1901-1927), autor de Proel (1927) e O Galo (1928, póstumo), compuxo poemas con imaxes plásticas xustapostas, instantáneas dunha natureza personificada. O hilozoísmo, como pintura impresionista, maniféstase en versos sinxelos, con base en formas populares e a metáfora como eixe.

Vangarda Plena (I): Manuel Antonio

Manuel Antonio (1900-1930), mariño mercante e persoa de inquietudes sociopolíticas, foi o poeta galego anterior a 1936 que con maior determinación explorou a vangarda. Lector de teóricos como Jean Epstein (A poesía de hoxe, un novo estado da intelixencia, 1921), Manuel Antonio interpreta a paisaxe desde unha óptica nova.

Suprimindo a secuencia espazo-temporal, busca a intelixencia/sentimento, a capacidade de penetración na esencia das cousas. En De catro a catro, describe un mar novo, "unha illa de auga rodeada de ceo por todas partes", un mar sen ribeiras, onde se percibe o extravío e a desolación.

A «Vangarda Plena» (II): Álvaro Cunqueiro e Federico García Lorca

Aínda que Manuel Antonio é un emblema das vangardas, a súa influencia limita a autores como Johán Carballeira, Manuel Luís Acuña (Fírgoas, 1933) e L. Otero Espasandín.

Álvaro Cunqueiro (1911-1981) destaca nesta etapa. En Cantiga nova que se chama riveira, redefine elementos da cantiga de amigo en clave vangardista. O libro combina tradición medieval, neopopularismo e imaxes vangardistas, especialmente do creacionismo e o ultraísmo.

Federico García Lorca (1898-1936) publicou Seis poemas galegos (1935) na Editorial Nós. Admirador da literatura e de Galicia, Lorca crea unha síntese entre tradición popular e imaxes vangardistas, resultando nun poemario breve pero de gran plasticidade.