Legado Literario Galego: Ramón Cabanillas, Celso Emilio Ferreiro e Castelao

Ramón Cabanillas

Considerado como o grande poeta dos comezos do século XX, Ramón Cabanillas combina os mellores elementos da poesía do Rexurdimento cunha actualización da poesía galega, que grazas a el incorpora os elementos básicos das estéticas da poesía europea do seu tempo.

Na obra literaria de Ramón Cabanillas podemos distinguir catro etapas:

A. Etapa de formación ou pregaleguista (1910-1915)

Publica en Cuba, logo de asumir o ideario agrarista, No desterro e Vento mareiro, libros de similitude estética e temática, nos que Cabanillas asimila a tradición poética de Rosalía e Curros, coa incorporación de novidades do modernismo. Esta era unha corrente artística de principios do século XX na que se enxalzaban os sentidos, polo que o colorismo e o exotismo constituían as súas principais características.

Hai un grupo reducido de poemas de tema civil, nos que denuncia a situación do agro galego desde unha perspectiva de loita agrarista, anticaciquil e antiforal. Destaca a antítese entre o mundo aldeán e vilego, entre o labrego e o cacique ou o fidalgo (por exemplo, en “A Basilio Álvarez”, “Acción Gallega”, “Lume no pazo”).

B. Etapa galeguista (1916-1920)

A obra poética representativa desta etapa é Da terra asoballada, onde sen renunciar á denuncia anticaciquil da etapa agrarista, o poeta adoptará agora unha actitude máis didáctica. Neste senso, a oposición aldea (+) / vila (-) da etapa anterior transfórmase no conflito Galicia / Castela.

Ao mesmo tempo, a poesía de Cabanillas contén todos os elementos da ideoloxía das Irmandades: papel esencial da lingua na conformación da nación, celtismo, modelo irlandés, Portugal como prolongación cultural de Galicia, etc.

C. Etapa mítico-saudosista (1921-1930)

Na década dos anos 20, a reorientación das Irmandades cara a unha liña máis culturalista, provoca unha inflexión na poesía de Cabanillas, que se centra nunha reconstrución mitificadora do pasado galego.

En Na noite estrelecida (“A espada Escalibur”, “O cabaleiro do Sant-Grial” e “O sono do rei Artur”), o autor cambadés emprende unha actualización da materia de Bretaña, coa fin de adaptar a complexa lenda medieval da corte artúrica a unha mensaxe patriótica e cristiá, a través dun sincretismo de elementos temáticos: o mundo celta, Galicia e o misticismo cristián. Neste intento de escribir unha épica que dignifique o pasado e exalte os valores culturais galegos, Cabanillas segue a liña iniciada por Pondal, pero menos arcaizante e cun influxo modernista evidente (emprego de alexandrinos alternando con outro tipo de estrofas populares, abundante adxectivación…).

A esta mesma época pertence o poemario intimista A rosa de cen follas, que retoma a liña intimista e amorosa en clave modernista.

D. Etapa de posguerra (1939-1959)

Esta etapa marca o período final da súa produción literaria.

Celso Emilio Ferreiro

Celso Emilio Ferreiro é unha das figuras centrais da poesía galega da posguerra. A súa obra enmárcase nun contexto de represión cultural durante a ditadura franquista, no que a literatura galega renace con forza a partir dos anos 50. A súa poesía articúlase arredor de tres eixes fundamentais: unha poesía social comprometida coa denuncia da inxustiza, do fascismo e da opresión; unha poesía intimista, marcada polo desacougo existencial, a lembranza da infancia e a identificación coa terra; e unha poesía crítica, de ton corrosivo e sarcástico, influenciada polas cantigas medievais de escarnio e maldicir.

En O soño sulagado (1954), constrúe un universo simbólico no que predominan a dor, a soidade, a morte e o mito do paraíso perdido. Co poemario Longa noite de pedra (1962), a súa poesía acada un alto grao de compromiso político, con estilo directo, mensaxe clara, humor e ironía, destacando a denuncia do franquismo e a defensa da lingua e da identidade galega. Máis tarde, en Onde o mundo se chama Celanova (1975), especialmente na sección “Moraima”, recupera o ton intimista e amoroso, rendendo homenaxe á súa compañeira.

A través da súa obra, Celso Emilio Ferreiro representa unha voz firme na defensa da dignidade do pobo galego e da súa cultura, combinando fondo compromiso político con calidade estética.

Alfonso Daniel Rodríguez Castelao

Alfonso Daniel Rodríguez Castelao forma parte do Grupo Nós xunto con autores como Vicente Risco e Otero Pedrayo. Este grupo sitúase no primeiro terzo do século XX (entre 1916 e 1936) e xorde nun contexto de revitalización cultural e política impulsada polas Irmandades da Fala, o Seminario de Estudos Galegos ou o Partido Galeguista, no que milita o propio Castelao. Estes autores foron os creadores da prosa moderna galega e loitaron por afastar a cultura galega do ruralismo decimonónico, modernizándoa e poñéndoa en contacto cos movementos europeos. A revista Nós foi o principal medio de difusión do seu ideario.

Castelao diferénciase dos demais membros do Grupo Nós pola súa procedencia popular, o pensamento laico e progresista. Non comparte o culturalismo de Risco ou Otero Pedrayo, pois considera que a arte debe ter unha función social: denunciar as inxustizas e reflectir a sociedade do seu tempo. As súas obras están protagonizadas polas clases populares —labregos e mariñeiros— co obxectivo de dignificalas e crear conciencia social.

Características da obra de Castelao

1. Didactismo

   A súa obra pretende ensinar e concienciar. Para Castelao, a arte debe ter unha función social, contribuíndo a denunciar as inxustizas e a mellorar a sociedade.

2. Humor

   Presente de forma constante, mestúrase coa crítica social. A través do humor, especialmente da retranca galega, suaviza o ton das denuncias sen perder forza reivindicativa.

3. Lirismo

   A súa linguaxe é sinxela pero contén unha gran carga emotiva e poética. Este lirismo vese, por exemplo, no trato tenro que dá aos personaxes populares e nas reflexións finais dos seus contos.

4. Sinxeleza expresiva

   Emprega unha linguaxe clara, directa e accesible, pero cargada de significado. Fuxe da ornamentación excesiva e céntrase no esencial.

5. Sintetismo

   As súas narracións son breves e directas, como se fosen caricaturas literarias. Utiliza uns poucos trazos fundamentais para construír personaxes e situacións, deixando moito á suxestión do lector.

6. Protagonismo das clases populares

   Os seus personaxes principais son mariñeiros, labregos, mulleres pobres... Representan as clases máis humildes e desfavorecidas, tratadas sempre con dignidade e tenrura.

7. Crítica social

   Denuncia situacións de inxustiza, pobreza, caciquismo, desigualdade social e falta de oportunidades para o pobo galego, como se ve en textos coma “Chámanlle a Marquesiña”.

8. Ironía e retranca

   Son recursos constantes que utiliza para criticar o poder, o caciquismo e as desigualdades. A ironía xorde do contraste entre o que se di e o que realmente se está a denunciar.

9. Coidado dos desenlaces

   Os finais dos seus contos rematan moitas veces cun clímax reflexivo ou cun epifonema, unha frase final que resume ou sintetiza o significado profundo do relato. Noutras ocasións, prolonga lixeiramente o final para suavizar a intensidade do clímax.

Estas características están especialmente presentes en Cousas (1926), a súa obra máis innovadora, onde cada relato curto vai acompañado dunha ilustración que o complementa e reforza.