Latin esamolde eta esaldiak: Definizioak eta adibideak

Latin esamoldeak

A posteriori: "Ondorengotik" datorren hura. Esperientzian oinarritutako edo ebidentzia enpirikoa duen baieztapena.

A priori: "Aurretik" datorren hura. Inongo esperientzia edo froga enpirikotan oinarritzen ez den baieztapena.

Ab illo tempore: Antzinako denbora bati erreferentzia egiten dion esapidea, "denbora hartatik" esan nahi du.

Ad Kalendas Graecas: "Kalenda greziarreraino". Grezian kalendak ez zirenez existitzen, gauza bat inoiz egingo ez dela adierazteko erabiltzen da. (Erromatar hilabetearen zatiketa).

Agenda: Egin behar dena idazten den liburu edo koadernoa.

Alea iacta est: "Zoria botata dago". Julio Zesarri egozten zaio esaldi hau.

Alma mater/Alma parens: "Ama elikatzailea".

Animus in consulendo liber: "Erabakitzeko espiritu librea". Marko Portzio.

Ante meridiem (a.m)/Post meridiem (p.m): Eguerdia baino lehen/eguerdiaren ondoren.

Captatio benevolentiae: Entzuleen borondate ona eskatzea (arreta, errespetua, itxaropena edo interesa). Egileak, olerkariak edo aktoreak, berarekin eta lanarekin onginahizkoak izatea eskatzen du, inperfekzioak alde batera utzita, borondate onarekin egin baitu.

Casus belli: "Gerra-arazoa" esan nahi duen latinezko esapidea da. Gerra-kausa ekartzen duen zirkunstantziari edo gerra-akzioa hasteko aitzakiari buruz aritzen da.

Confer (cf, cfr): "Konferitu" esan nahi du. Beti laburtuta erabiltzen den hitza da, gehienetan cf edo cfr. Beste lan bat kontsultatu behar dela adierazteko erabiltzen da idatzietan.

Contradictio in terminis: Bi kontzeptu desberdin esanahi desberdinekin esaldi bakar batean adieraztea.

Corrigenda: Liburuen amaieran erabiltzen da, zuzendu beharreko hitzak edo esaldiak adierazteko.

Cum laude: "Gorespenarekin" esan nahi du. Unibertsitateko gradu akademiko handiena lortu den betetze maila adierazteko erabilitako latinezko lokuzioa da, eskuarki doktoregoan.

Curriculum vitae: Pertsona baten datu eta esperientzia garrantzitsuak laburtzen dituen dokumentua.

Deficit: Sarrerek gastuak orekatzeko falta den kantitatea.

Superavit: Sarrerek gastuak gainditzen duten kantitatea.

Desideratum: Oraindik bete ez den nahia edo ametsa.

Desiderata (pl): Bizitzako zorionaren bilaketari buruzko olerki ezaguna da. Bere egile-eskubideak 1927koak dira eta Max Erhmannenak dira. Desiderata 1948an argitaratu zen.

Do ut des: "Eman dezazun ematen dut" esan nahi duen latinezko adierazpena da. Edozein itunetan tratu-elkarrekikotasunaz jarduteko erabiltzen zen.

In albis: "Zuri" esan nahi du. Burua hutsik edukitzea esan nahi duen latinezko lokuzioa da. "Hartzea, egotea, uztea" etab. aditzekin erabiltzen da.

Ipso facto: "Gertakari honegatik" esan nahi duen latinezko adierazpena da. "Azkar" bezala ere erabiltzen da; literalki, gertakari berean. Ohiko itzulpena "ekintzan" (en el acto) da, gertakariak sortu duen adierazpen era azkarra eta berehalakoa transmitituz.

Iunior, Senior: Iunior hitza, beste hitz bat da, jendeak normalean ingelesezko hitz batekin nahasten duena. Iunior eta Senior latinezko bi hitz dira. Iunior, Iuvenis-en konparatiboa da (gaztea esan nahi du), horregatik Junior gazteena esaten zaio. Era berean, Senior, Senex-en konparatiboa da (zaharra), horregatik Senior zaharrena esaten zaio.

Panem et circenses: Gaur egun gutxiesteko erabiltzen den latinezko esaldia da. Edozein herrialdetako gobernuek jendea lasai edukitzeko eta zalantzagarriak diren gertaerak ezkutatzeko erabiltzen duten praktika deskribatzen du. Jendeari jana eta kalitate eskaseko entretenimenduak eskaintzen zaizkio, kezkarik izan ez dezaten. Gramatikalki, panis akusatiboaz osatzen da, -is eta circensis akusatiboaz, -e (pan=ogi / circense= zirkukoari dagokiona).

Per capita: "Buru bakoitzeko" esan nahi duen latinezko lokuzioa da. Gaur egun ere hizkuntza askotan erabiltzen da. Caput, capitis hitzaren akusatibo plurala per preposizioarekin lotuz eratuta dago. "Biztanleko" hitzaren sinonimoa da.

Placebo: Sendatzeko ahalmenik ez duen substantzia, baina efektu terapeutikoa eragiten duena gaixoak benetan eraginkorra den sendagai bat dela sinetsita hartzen badu. Benetako sendagai baten itxura, zapore eta forma bera dute, baina produktu geldoekin eta printzipio aktiborik gabe eginda daude.

Primum vivere, deinde philosophari: "Lehenengo bizi, gero filosofatu" esan nahi duen latinezko aipua da. Oinak lurrean izan gabe teorizatzen aritzen direnen aurka ohartarazten du.

Prosit: "On egin dezazula!" esan nahi du. Gutxi erabiltzen den arren, oraindik ere badago jankideei horrela agurtzen dienik. Janaria jaten duten pertsonentzat onuragarria izatea desiratzen da.

Sui generis: Latinetik datorren lokuzio adberbiala da, "bere genero edo espezie berekoa" esan nahi duena. Hizkera arruntean normaltasunetik edo arautik ateratzen diren egitateak izendatzeko erabili ohi da; eta batzuetan, esanahi negatiboa har dezake.

Statu quo: Egoera edo egoera zehatz batzuei buruz erreferentzia egiten dien latinezko adierazpena da, ekonomia, erlazio sozialak edo kultura, adibidez, une jakin batean.

Esaldi latindarrak

Ad impossibilia nemo tenetur: "Inor ez dago ezinezkoa egitera behartuta". Egintza baldintzatua fisikoki gauzaezina izango balitz (ezintasun fisikoa) edo legalki debekatuta (ezintasun juridikoa), baldintzaren baliogabetasuna kasuen arabera prozedituko litzateke, behar nagusiak iraunez.

Adhuc sub iudice lis est: Gai bat konpondu gabe dagoela edo adostasun batera iritsi ez dela adierazteko erabiltzen den lokuzioa.

Contra iuris civilis regulas pacta conventa non habentur: "Zuzenbide zibilaren aurkako itunak ez dira baliozkoak".

Cui prodest?: "Nori egiten dio mesede?". Hilketaren egiletasuna aztertzeko adierazgarria.

Dura lex sed lex: "Legea gogorra da, baina legea da". Legeak bete behar dira.

Excusatio non petita, accusatio manifesta: "Eskatu gabeko aitzakia, ageriko akusazioa". Esaldi honek esan nahi du ekintza batengatik edo inor haiei eskatu gabe egiten duten omisioagatik desenkusatzen direnek, gezurra diotela edo zerbait ezkutatzen dutela erakusten dutela. Normalean, epaiketetan erabiltzen da, akusatu bat baino gehiago dagoenean eta horietako norbaitek auzitegiek behar izan ez duten zerbait erantzuten duenean.

Facta non praesumuntur sed probantur: Norbaitenganako akusazioak egon daitezke, baina benetan behar dena frogak dira.

Ibi potest valere populus ubi leges valent: "Legeak indarra duten tokian, herria ondo egon daiteke".

In dubio pro reo: Zuzenbidean, in dubio pro reo (euskaraz "zalantzan, akusatuaren alde") epaiketa batean akusatuaren aurkako froga bat zalantzazkoa denean, akusatuaren alde jokatu behar dela ezartzen duen printzipioa da, froga indargabe utziz.

Iudex damnatur cum nocens absolvitur: "Epailea kondenatzen da erruduna absolbitzen denean".

Legum omnes servi sumus ut liberi esse possimus: "Guztiak legeen morroi gara askeak izan ahal izateko".

Libertas est potestas faciendi id quod facere iure licet: "Askatasuna legeak baimentzen duen hura egiteko boterea da".

Nemo esse iudex in sua causa potest: "Inor ezin da epaile izan bere kausan".

Nemo inauditus condemnetur: "Inor ez kondenatzea, entzuna izan arte".

Optima est lex quae minimum relinquit arbitrio iudicis; optimus iudex, qui minimum sibi: "Legerik onena epailearen erabakimenari gutxien uzten diona da; hau da, legeak garbiak izan behar dira, epaileak interpretazio gutxiago egin dezan".

Qui iure suo utitur neminem laedit: "Bere eskubidea erabiltzen duenak ez du inor kaltetzen".

Referendum: "Nagusia batek onar dezala". Nazioarteko zuzenbidean erabiltzen da, akta bat diplomazialari batengatik sinatua denean, non ahalordedunek ez dituzten bere gain hartzen puntu guztiak.