Kopla txikia adibideak

Bertsolaritza

Historia 

Laginik zaharrena XIX. Mende hasierakoa bada ere, pentsa liteke ahozkotasunaren fenomenoak historiaurrean duela jatorria.Ordutik XV. Mendera arte, profazadoreak (plazaz plaza eta herriz herri ibiltzen ziren emakume abeslariak) eta erostagileak (gudu-kantuak eta eresiak egiten zituzten kantariak) izango dira, hiletariekin batera, ahozkotasunaren enbaxadore nagusiak.

Datuak

- Beñat Etxeparek Lingua Vasconum Primitiae euskarazko lehen liburua idatzi zuen 1545ean

-Bigarrena Joan Perez Lazarragak eman zuen 1567an; artzain-ipuin, kantu epiko eta maitasun bertsoa

-xabier amuriza bi aldiz euskal herriko bertsolaritza irabazlea eta bertsolaritzari duintasuna eman nahi izan zuen.

-1980 bertso eskolak sortu ziren ( tradiziozkoak ahoz ahoz belaunaldiz pasaz)

-Lehen bertsoak entretenitzeko orain leiatzeko

Xabier amurizak bertsolaritzaren definizioa:

   -Doinua 1.Herrikoak

2.Neurri egokituak

3-Propio iparragirre dela

    -Neurria 1.Txikia(7-6 silaba) 2.Handia (10-8)

    -Erreima: oinak ( errima duten hitzak) Puntua (oin batetik bestera dijoan tartea)

               kopla txikia
4 lerro ditu. 2 puntu eta 7/6 silaba erritmikoa

               zortxiko txikia 8 lerro ditu, 4 puntu eta 7/6 silaba erritmiko

Jatorria

1)1800-1839-Erromantisismo aurrea

-1839-lehenengo gerra karlista

- Gizartea  Nekazarri girokoa-Bertsolariek bere baitan kantatuak 

- ikuskizunak eta desafioak eta eskolatu gabeak

-Fernando amesketarra

-Zabala,txabalategi eta aitamira

-1801- zabala eta txabalategi desafioa  bilbokon plazan sari eta jende askorekin

2) Erromantisismoan

-Bertsolaritzaren urrezko aroa

-Bigarren gerrakarlista edo foruen garaia

-Industrializazio garaian sartu eta neskasaritzari huko egin.

-Berstolariak fabriketan lanean hasi.

-euskaltasuna galdu imagrazioaren ondorioz hizkuntza berriak

-Xenpelar,Jose mari iparragirre(gizarte gaiak)

-Etxahun, Binintx(erromantikoagoak)

Bertsolariak

-Xenpelar(1835-1869): Bertsolari gai jarraitzailea,baserria utzi langile,doinu eta neurri berriak, Iak gurea egin du

-Jose mari iparragirre(1820-1852):Erbesteratua(gerra karlista), politikan aplikatua, bertsolari ez peto petoa abeslaria, gernikako arbola, abertsaleen alde, herriminez egin du zibila esan naute.

-Pierre loper (etxahun):zorigaitza, bertso tristeak, umorezko bertso batzuk,,Maria soit eta kastera

- Indalecio Bizcarrondo( bilintx) 1831-1876:erromantzismoa, sudurean aberia eta sudur handia, behin batean loiolan, kritikakoak eta umorezkoak

1896-1935 pizkunde bat:

-duintasuna 

-bertsolari eskolatugabeak(nekazagiro, tradiziozkoa)

-bertsolari eskolatuak( neurri hirikoak, berrikuntzak ekarri( neurri , errima eta doinu berriak))

-Lore jokoak, iparraldean sotutako jai folklorikoak( tradizio ohitura)

-Euskara aberria gai nagusia

-eskolatugabeak:Pello errota eta txirrita

-eskolatua: pedro mari otaño

-Manuel lujambio txirrita (1860-1910) : parrandazalea, kanturako prest, berak bertsoak abestu beste batek idatzi, batzuetan politika eta gizartearen gaiak

-Pello mari otaño (1857-1910): opera batean abesteko gidoua egin zuen, duintasun bat ematea (abantaila gehien ekarri zituen , errima aberatsak, doinu berriak( itsu mutilaren doinua)

1935-1968- pizkundea frankismo eta eta garaia 

Lehen bertso txapelkrts (1935)

Bertsolari maila igo 

Basarri lehen txapelduna eta txirrita bigarrena

Jose aristumuño aitzol  bertsolaritzaren bultzatzaile sutsua euskararen antolaketa (literatura)

-Iñaki eizmendi:Bizitza guztia zarautzen egin, ene zarautza maitea egin, Granada bere baserria, jatorra baina serioa, etorria bat patean bertso asmatua

 1960-1980 bertsolaritza soziala

Frankismoarengaitik baimena eskatu behar baina gezurretan ibiltzen ziren. Sustatzaile nagusiak xalbador eta mattin

-Fernando aire Xalbador: sentimendu handikoa, hari omenaldia egindako egunean il bihotzekoarekin.

AHOZKO LITERATURA EUSKAL HERRIAN.

Horren lekukoak dira: ipuinak, atsotitzak, erromantzeak, koplak, eta egun bizi-bizirik dirauen bertsolaritza.Ahozko literaturaren lehen bilketak Erdi Arokoak dira. Adib: Garibay, Oihenart, Lope de Isasti, Cachupin, Zalgize eta beste.

DEFINIZIOA.

-Idatzi gabe dagoen literatura da, idazkera sortu baino lehenagokoa.-“Ahoan loratzen den literatura “ Juan Mari Lekuona.-“Noizbait inoren ahotik irten dena eta oroitzapen kolektiboak gorde duena “. Mircea Eliade.

HELBURUA

-Hasieran edertasunik ez edo ez soilik behintzat.

Ahozko literatura hizkuntzaren beraren eskutik sortu zen, eguneroko bizitzako egoerak adierazteko eta errito magikoei laguntzeko, abestua izateko eta zibilizazioen historia biltzeko eta hedatzeko azken batean.-Funtzionala: xede jakin baterako sortua.

Entretenigarria: lanean, baserrian, jostunak…

     Gauean sutondoan.

Pedagogikoa: kanta eta ipuin moralizanteen bidez.

GENEROAK

-Narratiboa: ipuinak, erromantze epikoak …-Lirikoak: koplak, balada lirikoak, bertsoak…

-Dramatikoak: Pastoralak, Maskaradak.

Atsotitzak eta esaera zaharrak.

Ezaugarriak

Teknika

-Arintasuna: bat-batekoa.

Formula arinez, sinplez.Esaldi laburrak.Hitzak doinuari egokitu (elipsiak)Tokian tokiko hiztegia ezagutu.Sintaxi hausteak. Ez beti orden logiko bat.Ideia batetik bestera jauzi. Ezagunak diren gauzak ez dira deskribatzen. Ekintzak dauka garrantzia.Baliabide erritmikoak: oroimenerako lagungarri.

Lau osagai hartzen dira gogoan: errima, erritmoa, kantua eta gorputz espresioa.

Errepikapenak: oroimenerako lagungarri.

Gorputzaren adierazpenak.

Testuari iraunarazteko baliabideak ezartzea litzateke 

artifizio erritmikoa eranstea.

Genero lirikoa

DEKORAZIO OLERKIAK

EZAUGARRIAK.

-Hitzen eta lerroen errepikapena, estilizazioa eta onomatopeiak dira.-Hiru osagai: hitza, hotsa eta erritmoa.

KOPLA ZAHARRAK.

EZAUGARRIAK.

-Irudia eta esanahia modu berezian lotzen dituzten bertsoak dira.-Bi zati dituzte:

Lehen bi bertso lerrotan naturazko elementuak eta irudiak agertzen dira.

Hurrengo bi bertso lerrotan mezua esaten da.

-Bi zatien artean ez dago lotura logikorik, koherentzi eza da beraien ezaugarri nagusienetakoa.

-Neurriari dagokionez, gehienak lau lerrokoak dira.

BALADAK edo ERROMANTZEAK.

EZAUGARRIAK.

Helburu bikoitza dute: entretenitzea eta informatzea.

Kontakizuna bizia da. Elipsiak ugariak dira.

Deskribapen gutxi eta leku denbora aipamen gutxi.

Kontaketak eta elkarrizketak nahasten dira, baina ez beti proportzio berean.

Hiru zatiz osatuta daude:

-Sarrera: naturazko sinboloak eta irudiak erabiltzen dira ondoren azalduko den istorioa kokatzeko.

-Gorputza: zatirik handiena betetzen du eta gertakari nagusiak aipatzen dira.

-Amaiera: poemaren giltzarria hemen kokatzen da eta normalean hunkigarria izaten da jendeak berea egin dezan.