Kant eta Ilustrazioa: Arrazoimena, Etika eta Ezagutza

Zoriontasunaren kontzeptuak beti izan du garrantzi handia gizateriaren pentsamenduetan. Helenismoak eta erlijioek, batez ere kristautasunak, zoriontasuna aztertu eta definitu dute hainbat ikuspegitatik. Hiponako Agustin, teologo kristau garrantzitsua, izan zen zoriontasunaren eta haren jatorriaren inguruan sakonki hausnartu zuen pentsalarietako bat. Bere iritziz, zoriontasuna Jainkoarekin duen harremanaren bidez lortzen dela defendatu zuen. Agustinoren arabera, zoriontasun iraunkorra eta egonkorra Jainkoaren jabe denentzat bakarrik lor daiteke, eta hori kontzeptu sakon eta espirituala da. Baina, zer egiten gaitu benetan zoriontsu? Zoriontasun egonkorra eta iraunkorra lortzea posible al da?

Agustinoren ikuspegitik, zoriontasuna ondasun iraunkorren bidez lortzen da, eta horretarako, Jainkoarekiko harremana ezinbestekoa da. Jainkoak eskaintzen duen zoriontasuna, beste edozein mundu mailako plazeren edo ondasunen gainetik, betiko eta segurua da. Horrela, zoriontasun hori ez da aldakorra; agintzen duenaren borondatearen arabera egonkorra da. Zoriontasuna, beraz, espirituaren eta Jainkoaren artean sortzen da, eta horrek beti sendotzen du pertsonaren barnean egon beharko lukeen bakea eta poza.

Hala ere, zenbait pentsalari modernok adierazi dute zoriontasuna ez dela soilik jainkozko edo erlijioso kontua, baizik eta pertsonaren ongizate psikologiko, emozional eta sozialaren arabera aldatu daitekeen zerbait dela. Zoriontasunak kanpoarekiko lotura estua izan dezake, hala nola bizitza osasuntsu bat, harremanei egindako arreta edo adiskidetasunetan egon diren pozikotasun uneak. Horregatik, zoriontasuna erlijio edo espiritualtasunetik ere lortu daitekeela uste da, eta askotan kontzeptu pertsonalago eta esanguratsuagoa hartzen du.

Nire ustez, zoriontasuna pertsonal eta unibertsaltzat hartu behar da, eta ez da soilik erlijioaren edo espiritualtasunaren esklusibitatea. Agustinoren ikuspegiaren arabera, zoriontasuna Jainkoaren bidez lortzen da, baina mundu honetan zoriontsu izateko aukera batzuk ere baditugu, gure barnean eta kanpoan eragiten duten faktoreak kontuan hartuta. Ondasunen eta harremanen bidez, zoriontasuna eraiki daiteke, baita Jainkoarekiko harremanean ere. Azken finean, zoriontasuna giza esperientzia globalaren parte da, eta horrek pertsona bakoitzaren bizimoduaren eta ikuspegien arabera aldatzen da.

Kant eta Ilustrazioa: Arrazoimenaren Garaia

Sapere aude! Ilustrazioaren deia

1784an, Kantek "Zer da Ilustrazioa?" artikulua idatzi zuen egunkari alemaniar batean. Testu honetan, bere garaiko Ilustrazioaren oinarriak eta helburuak azaldu zituen. Kanten arabera, Ilustrazioa adingabetasun intelektualetik ateratzea da, hau da, norbere arrazoimena erabiltzeko ausardia lortzea, tutoreen edo autoritateen mendean bizitzeari uko eginez. Kantek egoera hau "adingabetasuna" deitu zuen, eta ausardia faltaren ondorioz gertatzen dela azaldu zuen, ez adimen faltaren ondorioz. Hori dela eta, "Sapere aude!" edo "ausartu zaitez pentsatzera" esaldia aldarrikatu zuen, pentsamendu kritikoaren eta autonomiaren deia eginez.

Kantek bi oztopo mota identifikatu zituen Ilustraziorako: barnekoak eta kanpokoak. Barne oztopoak gizakien alferkeria eta koldarkeria dira, eta kanpokoak, berriz, tutore edo autoritateek inposatutako murrizketak. Tutoreek norbanakoen askatasuna mugatzen dute, beldurra erabiliz eta pentsamendu independentearen arriskuez ohartaraziz. Bereziki, tutoretza erlijiosoa kritikatu zuen, gizakiaren autonomia morala suntsitzen zuelako. Hala ere, Kanten ustez, askatasuna da Ilustrazioaren oinarrizko baldintza: pentsamendu askatasuna bermatu behar da, nahiz eta horrek ardura eta ausardia exijitu.

Arrazoimenaren erabilera: publikoa eta pribatua

Kantek arrazoimenaren bi erabilera bereizi zituen: publikoa eta pribatua. Arrazoiaren erabilera publikoa da norbanako batek bere pentsamenduak edozein gairen inguruan publikoki adierazteko duen askatasuna. Ilustrazioaren garapenerako, Kanten arabera, erabilera hau guztiz askea izan behar da. Bestalde, arrazoiaren erabilera pribatua gizartean norbanakoek duten eginkizunari lotuta dago, hala nola funtzionario edo soldadu modura aginduak betetzeko orduan.

Erabilera publikoak askatasun osoa izan behar duen bitartean, erabilera pribatua muga daiteke gizartearen ordena eta lasaitasuna bermatzeko. Adibidez, soldadu batek armadako arauak bete behar ditu, nahiz eta publikoan arau horien inguruko kritikak egiteko askatasuna izan. Federiko II.a Prusiako erregeak politika hori babestu zuen, eta Kantek goraipatu zuen arrazoiaren erabilera publikoa sustatzeko egindako lana.

Kanten arabera, askatasun publiko eta pribatuaren arteko paradoxa funtsezkoa da: askatasun publiko handiagoak gizarte ilustratua sortzeko aukera ematen du, baina askatasun pribatuaren mugak ordena eta egonkortasuna bermatzen ditu. Kanten ustez, pentsamendu kritikoaren askatasuna bermatzen bada, gizarteak bere burua ilustratzeko bidea aurkituko du azkenean.

Autonomia morala eta "Caesar non est supra grammaticos"

Kanten arabera, autonomia morala gizakiaren ezaugarri bereizgarriena da. Gizakiak bere ekintzen ardura hartu behar du, kanpoko aginte edo tutore baten menpe egon gabe. Kantek "Caesar non est supra grammaticos" esaldia erabili zuen, kontzientzia moralari buruzko erabakietan erregeek edo autoritateek ez dutela agintea adierazteko.

Autonomia moralak esan nahi du gizaki bakoitzak bere lege morala ezartzen duela, eta lege hori giza arrazoimenetik eratortzen da, beharrezkoa eta unibertsala den lege gisa. Kantek lege morala agindu kategoriko gisa ulertu zuen, hau da, ekintzak betebeharrean oinarrituta egin behar dira, ez kanpoko interes edo helburuetan.

Tutoretza erlijiosoaren aurka egin zuen, honek gizakiaren autonomia morala suntsitzen duelako. Gobernuek kontzientzia askatasuna bermatu behar dute, eta erlijio tutoretza ezabatu. Autonomia morala Ilustrazioaren oinarria da, eta horrek gizakiei beren kabuz pentsatzeko eta jokatzeko askatasuna ematen die. Kantek azpimarratu zuen norbanakoen askatasuna gizarte ilustratu baten giltzarri dela, eta errespetua eta ardura uztartzen direla lege moralaren bidez.

Razionalismoa eta enpirismoa Kanten filosofian

Kantek razionalismoaren eta enpirismoaren arteko sintesi berri bat proposatu zuen, bi pentsamendu-eskola horien indarguneak eta mugak uztartuz. Razionalismoak (Leibniz eta Wolff-en bidez) arrazoimenaren unibertsaltasuna eta ezinbestekotasuna goraipatzen zituen; arrazoiak, esperientziarik gabe ere, egia unibertsalak aurkitzeko gai zela baieztatzen zuten. Hala ere, ikuspegi hau dogmatikoa zen eta ez zituen errealitate esperimentalaren mugek sortzen zituzten arazoak kontuan hartzen. Bestalde, enpirismoak (bereziki Humeren eszeptizismoak) esperientziaren garrantzia azpimarratzen zuen, baina arrazoimenaren ahalmena gutxiesten zuen, eta horrek ezagutzaren unibertsaltasunari eta beharrezkotasunari uko egitea zekarren.

Kantek uste zuen ezagutzaren oinarrian esperientzia eta arrazoimenaren elkarreragina dagoela. Arrazoi Hutsaren Kritika lanean azaldu zuen ezagutza bi osagai nagusiren emaitza dela: a posteriorizko baldintzak (esperientzia) eta a priorizko baldintzak (arrazoimenaren forma transzendentalak). Horrela, Kantek azaldu zuen fenomenoen (esperientziaren bidez ezagututako errealitatea) eta noumenoen (gauza bere baitan) arteko bereizketa. Gizakien ezagutza fenomenoetara mugatua dago, noumenoak gure ezagutzatik haratago baitaude.

Kanten Idealismo Transzendentala ezagutza mugatua eta baldintzatua dela onartzen du, baina, aldi berean, fenomenoen ezagutzak unibertsaltasun eta beharrezkotasun baldintzak betetzen dituela baieztatzen du.