Kant: Ilustración, Coñecemento e Deber Moral en Galego

TEXTO 1

Que é a Ilustración segundo Kant?

No texto “Que é a Ilustración?”, Kant define a Ilustración como o proceso polo cal a humanidade sae da súa “minoría de idade”, é dicir, da súa incapacidade para pensar por si mesma sen a guía de terceiros. Segundo o filósofo, esta situación non se debe a unha falta de intelixencia, senón á preguiza e á covardía, pois moitas persoas prefiren deixarse levar polas ideas impostas por outros en lugar de esforzarse por alcanzar a autonomía do pensamento. Para Kant, esta falta de valentía fai que sexa fácil para certas figuras de autoridade —como líderes relixiosos, políticos ou intelectuais— asumir o papel de “titores” e manter á sociedade nun estado de dependencia intelectual.

Kant expresa que a clave para superar esta situación é o lema “Sapere aude!”, que significa “Atrévete a saber” ou “Atrévete a pensar por ti mesmo”. Este chamamento representa a esencia da Ilustración: a necesidade de que cada individuo exerza o seu propio xuízo en lugar de aceptar pasivamente as ideas alleas. Con todo, recoñece que este proceso de emancipación intelectual non é sinxelo, xa que moitas persoas, mesmo cando teñen a capacidade de pensar por si mesmas, prefiren a comodidade de deixar que outros tomen as decisións por elas.

A pesar destas dificultades, Kant sostén que a Ilustración non só é posible a nivel individual, senón que tamén pode darse a nivel colectivo se se permite a liberdade de pensamento. A súa visión optimista baséase na idea de que sempre haberá persoas que rompan co conformismo e fomenten o pensamento crítico nos demais, contribuíndo así ao progreso da sociedade.

Este texto reflicte á perfección os ideais da Ilustración, un movemento intelectual do século XVIII que defendía a razón como fundamento do coñecemento e o avance da humanidade. Kant, como un dos seus máximos expoñentes, insiste na importancia da autonomía intelectual e critica calquera forma de dependencia mental imposta por tradicións, crenzas ou estruturas de poder. A súa filosofía tivo unha enorme influencia no pensamento moderno, especialmente no ámbito da educación, a política e a ética, promovendo valores como a liberdade, a responsabilidade e o progreso racional da sociedade.

A orixe e natureza do coñecemento segundo Kant

No texto extraído da Crítica da Razón Pura, Kant aborda a cuestión da orixe e natureza do coñecemento humano, establecendo unha distinción fundamental entre o coñecemento empírico (a posteriori) e o coñecemento puro (a priori). Segundo Kant, todo o noso coñecemento comeza coa experiencia, xa que son os obxectos externos os que, a través dos sentidos, provocan representacións na nosa mente e poñen en funcionamento a nosa capacidade de coñecer. Non obstante, isto non significa que todo o noso coñecemento derive unicamente da experiencia.

O filósofo introduce aquí unha das súas ideas máis orixinais: a posibilidade de que a nosa propia mente contribúa activamente ao coñecemento, engadindo elementos que non proceden directamente da experiencia sensorial. Esta reflexión lévao a formular a existencia de coñecementos a priori, é dicir, aqueles que non dependen das impresións dos sentidos e que son previos a calquera experiencia concreta. O obxectivo de Kant é demostrar que, aínda que o coñecemento precisa da experiencia para iniciarse, tamén conta con estruturas racionais innatas que organizan e dan forma ás percepcións sensibles.

Este plantexamento supón unha superación do empirismo de filósofos como Locke ou Hume, quen sostiñan que todo coñecemento procede unicamente da experiencia. Ao mesmo tempo, tamén se afasta do racionalismo de Descartes ou Leibniz, para quen a razón era capaz de alcanzar o coñecemento sen necesidade da experiencia. Kant propón unha síntese entre ambas as dúas posicións, afirmando que o coñecemento é un proceso no que interveñen tanto os datos da experiencia como as estruturas mentais a priori que os organizan.

Este enfoque será clave na epistemoloxía moderna, xa que establece as bases do idealismo transcendental, a teoría kantiana segundo a cal a nosa mente non só percibe a realidade, senón que a estrutura activamente mediante categorías universais como o espazo, o tempo e a causalidade. A partir desta idea, Kant marcará un punto de inflexión na filosofía, xa que reformula a relación entre o suxeito e o obxecto de coñecemento, influíndo decisivamente no desenvolvemento da filosofía contemporánea. TEXTO 2

TEXTO 3

Sensibilidade e entendemento na teoría do coñecemento de Kant

No texto extraído da Crítica da Razón Pura, Kant expón unha das súas ideas fundamentais sobre o proceso do coñecemento humano: a necesidade de combinar dúas facultades distintas da mente para poder coñecer a realidade. Estas facultades son a sensibilidade e o entendemento. A sensibilidade refírese á capacidade que temos para recibir impresións a través dos sentidos, é dicir, permite captar o mundo exterior de maneira pasiva, a partir dos estímulos que nos afectan. Pola súa parte, o entendemento é a facultade activa que organiza e interpreta esas impresións, formando conceptos e dándolles un significado racional.

Kant afirma que ningunha destas facultades é suficiente por si mesma para producir coñecemento. Se só tivésemos sensibilidade, teriamos intuicións baleiras, como meras percepcións desorganizadas que non nos permitirían comprender o mundo. Por outra banda, se só contásemos co entendemento, teriamos conceptos sen contido, ideas abstractas que non poderiamos relacionar con ningunha experiencia concreta. Por iso, o coñecemento só pode xurdir da combinación de ambas as dúas facultades: os sentidos ofrécennos o material bruto da experiencia, mentres que o entendemento o organiza e interpreta a través de categorías como a causalidade, a unidade ou a pluralidade.

Esta teoría rompe coa separación que establecían os filósofos anteriores entre empirismo e racionalismo. Para o empirismo, representado por pensadores como Locke ou Hume, todo o coñecemento procedía exclusivamente da experiencia sensorial. Pola contra, os racionalistas como Descartes ou Leibniz afirmaban que a razón podía alcanzar o coñecemento independentemente da experiencia. Kant propón unha síntese entre ambas as dúas correntes, afirmando que “os pensamentos sen contido son baldeiros, e as intuicións sen conceptos son cegas”.

Ademais, o texto destaca a importancia de distinguir entre a sensibilidade e o entendemento, xa que cada facultade ten unha función propia e non poden intercambiar os seus papeis. Esta distinción lévao a formular dúas partes fundamentais da súa teoría do coñecemento: a estética transcendental, que estuda como percibimos os obxectos a través dos sentidos, e a lóxica transcendental, que analiza como o entendemento aplica conceptos para interpretar esas percepcións.

En definitiva, o pensamento de Kant establece que o coñecemento é un proceso activo no que a mente non só recibe información do exterior, senón que tamén a estrutura e a interpreta. Esta visión supón unha revolución na filosofía, xa que outorga ao suxeito un papel activo na construción da realidade e marca o inicio da filosofía crítica, que influirá decisivamente no pensamento contemporáneo.

TEXTO 4

Os imperativos hipotéticos e categóricos de Kant

No fragmento da Fundamentación da metafísica dos costumes, Kant expón a súa concepción do deber moral a través da distinción entre dous tipos de imperativos: os hipotéticos e os categóricos. Os imperativos son regras que determinan a conduta e, segundo Kant, poden ter dúas formas.

Os imperativos hipotéticos establecen accións que son necesarias como medios para alcanzar un fin desexado. Por exemplo, “se queres aprobar un exame, debes estudar”. Estes imperativos dependen dos obxectivos particulares de cada persoa e, polo tanto, non teñen validez universal.

Pola contra, o imperativo categórico ordena unha acción que é necesaria en si mesma, sen depender de ningún fin concreto. Non nos di que debemos actuar dun certo modo para conseguir algo, senón que debemos facelo simplemente porque é o correcto. É unha norma moral absoluta e universal que se aplica a todos os seres racionais. Para Kant, a moralidade non debe depender de desexos ou consecuencias, senón da rectitude da intención coa que se actúa.

Este principio é a base do formalismo moral kantiano, segundo o cal unha acción é moralmente correcta non polo que consegue, senón pola disposición do suxeito para cumprir o deber. O valor moral dunha acción non está no seu resultado, senón na intención coa que se realiza. Isto supón unha ruptura co consecuencialismo, defendido por filósofos como os utilitaristas, que xulgaban a moralidade en función das consecuencias das accións.

O imperativo categórico tamén ten varias formulacións. Unha das máis coñecidas é a fórmula da universalización, que establece que debemos actuar segundo máximas que poidan converterse en leis universais. Noutras palabras, antes de tomar unha decisión moral, debemos preguntarnos: “E se todos fixesen o mesmo?”. Outra formulación importante é a fórmula da humanidade, que afirma que debemos tratar ás persoas sempre como un fin en si mesmas, nunca como un simple medio para os nosos propios intereses.

Kant establece así unha ética baseada na autonomía da razón. Para el, ser moral significa actuar segundo principios racionais universais, non guiados polos nosos desexos ou intereses persoais. Esta concepción da moralidade tivo unha gran influencia no pensamento ético posterior, converténdose nun dos fundamentos das éticas deontolóxicas e influíndo en cuestións de dereitos humanos e xustiza.

TEXTO 5

O reino dos fins e a dignidade humana en Kant

Neste fragmento da Fundamentación da metafísica dos costumes, Kant desenvolve a súa noción do reino dos fins e a distinción entre prezo e dignidade, dous conceptos fundamentais da súa ética.

Para Kant, todos os seres racionais deben ser tratados sempre como fins en si mesmos e nunca como meros medios para outros propósitos. Isto significa que ningunha persoa pode ser usada simplemente como ferramenta para alcanzar obxectivos alleos, pois a humanidade posúe un valor intrínseco. Deste principio deriva a idea dun reino dos fins, unha sociedade ideal na que todas as persoas se relacionan segundo leis racionais universais que respectan a súa dignidade. Aínda que este reino dos fins é un ideal, serve como guía para a moralidade.

Kant tamén establece unha distinción esencial entre aquilo que ten prezo e aquilo que ten dignidade. As cousas que teñen prezo poden ser substituídas por outras de valor equivalente, como os bens materiais (que teñen un prezo de mercado) ou os obxectos que proporcionan pracer ou satisfacción estética (que teñen un prezo afectivo). Pola contra, a dignidade non admite substitución nin equivalencia: é un valor absoluto, que só pertence aos seres racionais en canto son capaces de moralidade. Isto significa que a moralidade é a condición fundamental para que os humanos sexan considerados fins en si mesmos.

Esta perspectiva supón unha forte crítica a calquera sistema que trate as persoas como simples medios, como pode ocorrer na explotación laboral, na trata de persoas ou en calquera situación onde un ser humano sexa utilizado só para o beneficio doutros. Kant defende así unha ética baseada no respecto á autonomía e á dignidade das persoas, o que tivo unha enorme influencia no pensamento moderno sobre os dereitos humanos e a xustiza.

En conclusión, este fragmento mostra a dimensión normativa da ética kantiana, que non se fundamenta nas consecuencias das accións, senón no respecto á racionalidade e á dignidade humana. Actuar moralmente implica recoñecer aos demais como iguais en valor e respectar a súa autonomía, formando así unha sociedade baseada en principios universais e racionais.