Juduen Historia eta Kultura: Gida Osoa

Historia Judua

Jatorriak eta Fundatzaileak

Juduen jatorria Mesopotamian du abiapuntua, non Abrahamek Jainkoarekin ituna egin zuen K.a. 1700. urte inguruan. Moisesek, K.a. XIII. mendean, Sinai mendian Torá jaso zuen, eta bertan jasotako Hamar Aginduak Israel herriari eman zizkion.

Israelgo Hamabi Tribuak

Israelen kokatu ondoren, lurraldea hamabi tributan banatu zen: Aser, Neftalí, Manasés, Zabulón, Isacar, Gad, Efraín, Dan, Benjamín, Rubén, Judá eta Simeón.

Diaspora eta Juduen Kontzentrazioa Munduan

Bigarren Mundu Gerraren aurretik, 18 milioi judu zeuden munduan. Holokaustoaren ondorioz, 6 milioi hil ziren. Gaur egun, 15 milioi judu inguru daude, gehienak Israelen (5,5 milioi) eta AEBetan (5,3 milioi).

Kultura Judua

Bost Jaialdi Nagusiak

• Rosh Hashaná: Urte berria eta hausnarketarako garaia.
• Yom Kippur: Barkamen eguna eta juduen jaialdirik garrantzitsuena.
• Sukkot: Basamortuan igarotako denbora gogoratzen duen jaia.
• Pesakh: Egiptoko esklabotzatik askapena ospatzen da.
• Shavuot: Moisesi Torá ematea gogoratzen du.

Sinbolo Nagusiak

• Daviden Izarra: Juduen eta Israelgo Estatuaren sinboloa.
• Menorá: Zazpi beso dituen kandelabro sakratua.
• Torá: Pentateukoan osatutako juduen liburu sakratua.
• Talmud: Juduen legeak, ohiturak eta istorioak biltzen ditu.

Elikadura: Kashrut Arauak

KASHRUT: Lege hauek animalien erabilera jakin batzuk debekatzen dituzte.

• Debekatutako animaliak: Txerriak, untxiak, karraskariak, itsaskiak, eta beste batzuk.
• Haragia eta esnekiak batera jatea debekatuta dago.
• Odola kontsumitzea debekatuta dago, horregatik haragia desodolatu egiten da.

Jantzi Tradizionalak

• Kippa: Buruan eramaten den txapela.
• Tallit: Errezorako erabiltzen den kapa.
• Tzitzit: Talliten muturretan dauden hari bereziak.

Hizkuntzak eta Egutegia

Hebreera da Israelgo hizkuntza ofiziala. Egutegi hebrearra ilargi-egutegia da. Juduen izaera erlijiosoa definitzen duen araua Halajá da, eta horren arabera, ama judua duen edo ortodoxoen arabera bihurtua dena judua da.

Judaismo Ortodoxoaren Printzipioak

Judu ortodoxoek Halajá zorrotz jarraitzen dute eta Moisesen hamahiru printzipioetan oinarritzen dira. Jarraian, arau espezifiko batzuk:

1. Elikadura Debekuak: Ez dute jaten odolkia (odolik gabe egon behar duelako), krustazeoak eta itsaskiak (Torak debekatzen dituelako).
2. Esnekiak eta Haragia: Haragia jan ondoren, hiru ordu itxaron behar dute esnekiak kontsumitzeko.
3. Ogia eta Ardoa: Ogia erlijio liturgiaren parte da eta zatika erretzen da sakrifizioen oroimenez.
4. Dolua eta Hileta: Hildakoak osorik lurperatu behar dira, eta doluaren arauak zorrotz bete behar dituzte.
5. Janzkera Arauak: Lihoa eta artilea nahastea debekatuta dago, eta emakumeek gona luzeak eraman behar dituzte.
6. Ilea eta Ile-mozketa: Gizonek bizarrak uzten dituzte, emakume ezkonduek burua estaltzen dute, eta haurrak hiru urtera arte ez dute ilea mozten.
7. Garbitasun Errituala: Emakumeek mikve bainua hartu behar dute hilekoaren edo erditzearen ondoren.
8. Izendapen Errituala: Mutilak zirkunzidatzen dituzte eta neskek izendapen errituala dute.
9. Lanaren Debekua: Larunbatean (Shabbat) eta Yom Kippur egunean lan egitea debekatuta dago.

Hebrear Herriaren Iraupen Historikoa

Hebrear herriak historian zehar iraun du, Jainkoaren herri aukeratua sentitzeagatik. Abraham izan zen lehen hebrearra, eta Jainkoak Kanaaneko lurrak agindu zizkion. Bere ondorengoek hamabi tribuak sortu zituzten, Israelgo herria eratuz.

Egipton esklabo izan ziren berrehun eta hamar urtez, harik eta Moisesek askatu zituen arte. Sinai mendian Jainkoak Hamar Aginduak eman zizkion. Gero, Kanaanera itzuli ziren eta Jerusalem hiriburu bihurtu zuten. Salomonek tenplu ospetsua eraiki zuen, baina heriotzaren ondoren, erresuma bitan banatu zen.

Asiriarrek eta Babiloniarrek erresumak konkistatu zituzten, eta hebrearrak sakabanatu zituzten (diaspora). Ondoren, Greziarrek eta Erromatarrek berriro konkistatu zituzten. K.o. I. mendean, Erromatarrek Jerusalem suntsitu zuten eta hebrearrak mundu osoan sakabanatu ziren.

Mendeetan zehar, beren kultura eta erlijioa mantendu zituzten, betiere Lur Agindura itzultzeko itxaropenarekin.