John Locke: Pilares do Liberalismo Político e o Empirismo Moderno

Biografía de John Locke

John Locke naceu en 1632 en Inglaterra e estudou en Oxford filosofía e ciencias naturais. Locke estableceu amizade co conde de Shaftesbury, feito que lle abriu moitas portas dos ambientes sociais, políticos e intelectuais máis prestixiosos de Inglaterra. Pero tamén lle ocasionou prexuízos por mor das súas ideas políticas. En 1688, regresa a Inglaterra onde a Revolución Gloriosa significou un revés para o poder absoluto dos monarcas. A obra política de Locke pode interpretarse como unha xustificación ou lexitimación deste cambio liberal.

Contexto Histórico do Pensamento de Locke

A vida de Locke transcorreu ao longo de toda a segunda metade do século XVII. Os principais acontecementos dos que foi testemuña foron os seguintes:

• Locke viviu no período posterior á Guerra dos Trinta Anos, que finaliza en 1648. Tras a paz, Francia constituíuse na nova potencia hexemónica europea en substitución da España dos Habsburgo.
• A Inglaterra dos tempos de Locke mantiña terribles guerras civís de carácter político-relixioso que enfrontaban ao partido monárquico co partido parlamentario. Tras a chegada de Guillerme de Orange ao trono, Inglaterra convértese na primeira monarquía parlamentaria e constitucional da historia.
• No contexto socio-político da Inglaterra dos séculos XVII e XVIII, xorde a burguesía.

Contexto Filosófico: O Empirismo Inglés

Locke é considerado o pai da filosofía inglesa moderna, pois foi a primeira gran figura do Empirismo Inglés. Este ten como obxectivo a determinación das capacidades, límites e campo de aplicación da razón humana co fin de asegurar o coñecemento. O empirismo sosterá que a base dese saber seguro é a experiencia e non a existencia de ideas innatas. O empirismo tamén despregou unha severa crítica de todo o pensamento metafísico e mostrou un interese polos problemas do mundo humano. A defensa da razón como único recurso eficaz para resolver os asuntos humanos considerouse o nacemento do pensamento ilustrado.

O Liberalismo Político de John Locke

Segundo o contractualismo, nin o Estado nin o poder se fundamentan en Deus, senón que son unha creación humana, froito dun hipotético pacto. Para as teorías contractualistas, o individuo é anterior ao Estado, xurdindo este como consecuencia dun acordo entre os primeiros. Para os contractualistas, os dereitos colectivos non poden ter prioridade sobre os individuais.

Os contractualistas elaboran a hipótese dun suposto estado de natureza, previo á fundación do Estado e da vida en sociedade. Sería unha hipótese sobre como sería a vida humana á marxe da sociedade. O Estado concíbese de forma ideal como un contrato no que os membros dunha sociedade acordarían un intercambio e un modelo de organización política. As diferenzas respecto ao seu concepto do estado de natureza e as características do contrato marcan as diferenzas entre uns autores e outros. Exemplos de filósofos contractualistas son Thomas Hobbes, John Locke e Jean-Jacques Rousseau.

Así, para a teoría do contrato social, o Estado e o poder son froito dun pacto ou contrato entre todos os membros racionais e libres que forman a comunidade. Estes decidiron libremente crear e construír un Estado e someterse á súa autoridade a cambio de protección. Hai que ter presente que este pacto que describe a orixe do poder e da sociedade trátase dunha metáfora filosófica para remarcar o carácter convencional e humano da sociedade e a autoridade.

Os principais representantes do contractualismo en Inglaterra foron Thomas Hobbes e John Locke.

Locke fronte a Hobbes: Unha Visión do Estado Limitado

A teoría política de Locke atópase, dunha banda, moi próxima á de Hobbes, na medida en que ambos son defensores do contractualismo, pero, doutra banda, nas antípodas do absolutismo deste. Mentres que Hobbes, partindo dunha concepción negativa do ser humano, defende un Estado cun poder absoluto e incuestionable, Locke defenderá un Estado democrático cun poder limitado.

Ao longo da Idade Media fora consolidándose a idea de que o poder do monarca proviña directamente de Deus. Como consecuencia disto, apareceu unha doutrina coñecida como a do dereito divino dos reis. Lexitímase así a autoridade absoluta do gobernante ante quen o pobo non se pode rebelar.

Locke mantén que admitir a teoría da orixe divina do poder implica a aceptación de que os homes non son libres e iguais, idea que Locke rexeita, debido a que, segundo el, todos somos libres e iguais por natureza. Para Locke era primordial coñecer cal é o estado natural do ser humano, para así poder establecer, racionalmente, unha sociedade política correcta.

O Estado de Natureza e os Dereitos Naturais en Locke

Para Locke, os homes son libres, iguais e independentes e, no seu estado natural, poden violar libremente os dereitos e liberdades dos demais. Pero mesmo nese estado, están suxeitos a unha lei moral natural, obrigatoria para todos, descuberta pola razón, e que impón uns límites á conciencia e á conduta dos homes. Os límites desas liberdades xorden onde comezan os dereitos dalgunha outra persoa. Eses dereitos naturais outorgados pola lei natural refírense, principalmente, á igualdade, á liberdade, ao dereito á propia conservación e ao dereito a dispoñer da natureza para subsistir, así como o deber de non danar a vida, a saúde ou os bens doutras persoas.

O Contrato Social e a Propiedade Privada

Para Locke, a orixe e lexitimación do Estado tamén son froito dun pacto entre os individuos que forman a sociedade. De feito, a convivencia en sociedade non se entende se non hai un consentimento por parte dos seus membros. Agora ben, este contrato non xustifica o absolutismo. Coa súa teoría do contrato, Locke pretende precisamente xustificar a lexitimidade de dereitos persoais como o dereito á subsistencia ou o dereito á propiedade privada.

O Dereito de Propiedade Privada

Segundo Locke, os homes teñen dereitos naturais, e entre eles está o da propiedade e o dereito á herdanza. O fundamento da propiedade reside no traballo. No estado natural era difícil a propia defensa. Para asegurar a propia vida, a liberdade e a propiedade, os homes puxéronse de acordo para a creación dunha nova orde social, un goberno. A isto coñéceselle como contrato social. Mediante o devandito contrato, o home recoñece unha autoridade pública dirixente, a condición de que esta última se comprometa a respectar e a facer respectar os dereitos naturais. Cando o soberano ou o goberno traten de traspasar eses límites, converténdose nun goberno despótico e opresor, o pacto social anúlase automaticamente e o pobo ten dereito a rebelarse e a empregar a forza contra o mal goberno.

O Estado, desde unha perspectiva liberal, subordínase aos intereses individuais. Na súa teoría política, o contrato social concéntrase en tres conceptos clave:

• O estado de natureza: Para Locke, neste estado os homes gozan de liberdade e igualdade e posúen dereitos naturais: dereito á subsistencia, á propiedade, á saúde... Agora ben, ter dereito a todo isto non quere dicir que na realidade todos eses dereitos se respecten, e máis se temos en conta que, no estado de natureza, non hai ningunha forza que teña suficiente poder como para obrigar a que se cumpran.
• A lei natural e a lei positiva: A lei natural é propia do estado de natureza e é a lei da razón constituída polo conxunto de principios baseados no que se supón son as características permanentes da natureza humana. Considérase invariable e aplicable nun sentido universal. Esta lei garante aos individuos unha serie de poderes concentrados en dous aspectos: o poder de lexislar (establecer leis) e o poder de castigar (poder defenderse contra as agresións á lei e aos dereitos naturais). O problema fundamental da lei natural é que non se garante que sexa respectada por todos debido a que, ao non ser leis escritas, pode ter diferentes interpretacións polas persoas e a que, nalgunhas ocasións, o castigo por transgredir a norma non pode ser executado por non ter as persoas suficiente poder.

Repercusións e Legado do Pensamento de Locke

Mirando máis alá do empirismo británico, os teóricos da filosofía política deron un gran salto no camiño cara ás democracias actuais. Hobbes, asumindo a idea de Descartes segundo a cal a razón se atopa universal e igualmente repartida entre os seres humanos, estableceu o principio de igualdade como a fonte da que emana o poder. Desta maneira, deulle un xiro completo á concepción do Estado, facéndoo depender da vontade dos propios seres humanos.

Locke dará un paso máis: o principio de igualdade vaino levar á crítica do absolutismo e á defensa do liberalismo político. O pensamento de Locke terá unhas repercusións practicamente decisivas nos pensadores ilustrados do século XVIII. Montesquieu perfilará a teoría da división de poderes e fixará os que aínda hoxe se conservan na maioría das democracias: poder lexislativo, poder executivo e poder xudicial. Rousseau, seguindo a liña do contractualismo social, converterase no gran difusor da política democrática. A filosofía política de Locke influirá tamén nas ideas que levaron á Declaración de Independencia das 13 colonias do que se convertería nos Estados Unidos.