Ingurumen eta Meteorologia Kontzeptu Gakoak

Basogabetzea

Biosferan gertatzen den inpaktu bat da, eta izurriteek, suteek eta hirien garapenak eragiten dute.

Bioaniztasuna

Izaki bizidunen aniztasunaren neurria da.

Izurria

Ugaltze-tasa handia duten animalia- eta landare-populazioak neurriz kanpo handitzea.

Inbasioak

Hainbat espezieren mugimenduak (taldeka edo banaka) ekosistema batetik bestera.

Epidemiak

Gaixotasun batek denbora-tarte batean populazio bat nabarmen erasotzen duenean gertatzen den osasun-arazoa, eremu zehatz batean gaixo asko daudenean.

Pandemia

Gaixotasun baten eragina mundu mailakoa denean.

Endemia

Gaixotasun baten eragina leku zehatz batean modu jarraituan gertatzen denean.

Hezetasun erlatiboa

Aire metro kubiko batean, tenperatura zehatz batean, egon daitekeen gehienezko ur-lurrun kopuruaren eta dagoen kopuruaren arteko ehunekoa.

Hezetasun absolutua

Aire-bolumen zehatz batean dagoen ur-lurrun kopurua (normalean g/m³-tan neurtua).

Ihintz-puntua

Hezetasun erlatiboa % 100 denean, airea ur-lurrunaz ase dago eta ezin du gehiago eduki. Egoera horretara iristeko aireak behar duen tenperaturari ihintz-puntu deitzen zaio.

Antizikloia

Presio atmosferiko handiko gunea (1.013 mb baino gehiago), egonkortasun atmosferikoa eta eguraldi ona (hodeirik gabea) dakarrena.

Borroka

Presio atmosferiko txikiko gunea (1.013 mb baino gutxiago), atmosferaren ezegonkortasuna, hodeiak eta prezipitazioak dakartzana.

Albedoa

Gainazal batek (adibidez, gure planetak) islatzen duen eguzki-energiaren ehunekoa.

Berotegi-efektu naturala

Atmosferako gasek (batez ere ur-lurrunak eta CO2-ak) Lurrak igorritako beroaren zati bat xurgatu eta berriro igortzen duten prozesua, planetaren batez besteko tenperatura bizitzarako egokia izatea ahalbidetzen duena. Atmosferako airearen zirkulazio orokorrak banatu egiten du Lurrera heltzen den eguzki-energia.

Foehn efektua

Euskal Herrian maiz gertatzen den fenomeno meteorologikoa. Iparraldeko haize heze eta epela (itsasotik datorrena) mendi-hesi batekin (adibidez, Pirinioak) topo egiten duenean gertatzen da.

• Haizea mendia igotzera behartuta dago. Igotzean, hoztu egiten da.
• Hoztearen ondorioz, ur-lurruna kondentsatu egiten da, hodeiak sortuz eta prezipitazioak utziz mendiaren haizealdeko isurialdean (iparraldean, kasu honetan).
• Behin mendia gaindituta, airea beste isurialdetik (haizebekoa, hegoaldea) jaisten hasten da.
• Jaistean, airea berotu eta lehortu egiten da (konpresio adiabatikoaren bidez), tenperatura nabarmen igoz eta hezetasuna asko jaitsiz.
• Ondorioz, hegoaldeko isurialdean haize lehor eta beroa (haize hegoa) eta zeru oskarbia izaten da.

Frontea

Dentsitate edo tenperatura desberdineko bi aire-masa bereizten dituen azalera.

Fronte hotza

Aire-masa hotz batek aire-masa beroago bat desplazatzen duenean sortzen da. Aire hotza, dentsoagoa denez, tak Wedge moduan sartzen da aire beroaren azpian, hura azkar igotzera behartuz eta ekaitz-hodeiak (kumuluninboak) eta prezipitazio biziak sortuz.

Fronte beroa

Aire-masa bero batek aire-masa hotzago baten gainean aurrera egiten duenean sortzen da. Aire beroa, arinagoa denez, poliki-poliki igotzen da aire hotzaren gainetik, hodei estratiformeak (zirroak, zirrostratuak, altostratuak, ninbostratuak) eta prezipitazio jarraitu eta leunak sortuz.

Fronte okluditua

Fronte hotz batek (azkarrago mugitzen dena) fronte bero bat harrapatzen duenean sortzen da. Aire beroa lurrazaletik erabat altxatzen da, eta lurrazalean bi aire-masa hotz geratzen dira kontaktuan. Eguraldi konplexua eta prezipitazio iraunkorrak eragiten ditu.

Tanta hotza (DANA)

Fenomeno meteorologiko hau gertatzeko bi baldintza nagusi bete behar dira, batez ere udazkenean Mediterraneo inguruan:

1. Itsasoko uraren tenperatura altua: Gutxi gorabehera 25 °C edo gehiago, energia eta hezetasun handia ematen diona atmosferari.
2. Aire hotza altueran: Atmosferako goi-geruzetan aire-masa oso hotz bat (-20 °C inguru) isolatuta geratzea, normalean jet stream korrontetik askatuta (DANA - Depresión Aislada en Niveles Altos edo Goi Mailako Depresio Isolatua).

Itsaso beroaren gaineko aire heze eta beroa oso ezegonkor bihurtzen da altuerako aire hotzaren eraginez. Aire bero hori azkar igotzen da, bortizki kondentsatzen da eta ekaitz oso gogorrak sortzen ditu, prezipitazio oso handiekin (uholde larriak eragin ditzaketenak), batez ere kostaldean.

Bero-uhartea (Hiri-efektua)

Hiri handietan gertatzen den fenomeno bat da, non tenperatura inguruko landa-eremuetan baino altuagoa den, batez ere gauez eta antizikloi-egoeretan (egonkortasun atmosferikoa).

Hainbat faktorek eragiten dute:

• Materialen bero-absortzioa: Eraikinek eta asfaltoak eguzki-energia gehiago xurgatzen eta gordetzen dute egunez, eta gauez polikiago askatzen dute.
• Giza jardueraren beroa: Industriak, garraioak (autoak) eta berokuntzak/aire girotuak beroa askatzen dute.
• Hozte ebapotranspiratiboaren falta: Landaredi gutxiago dagoenez, ebapotranspirazio bidezko hozte-efektua txikiagoa da.
• Haizearen blokeoa: Eraikinek haizearen zirkulazioa oztopatzen dute, beroa eta kutsadura harrapatuta utziz.

Antizikloi-egoeretan, airearen beheranzko mugimenduak (subsidencia) kutsatzaileak eta beroa hiriaren gainean pilatzea errazten du, efektua areagotuz.