Ilustrazioa eta Kanten Filosofia: Sapere Aude

Kant eta Ilustrazioa: Sapere Aude

Ilustrazioa XVIII. mendeko mugimendu intelektuala izan zen, giza arrazoimenaren erabilera sustatu eta ezjakintasuna, superstizioa eta menpekotasuna gainditzea helburu zuena. Ilustratuek uste zuten gizakia gai zela bere kabuz pentsatzeko eta mundua ulertzeko, betiere arrazoia tresna nagusi gisa erabiliz.

Immanuel Kantek, Ilustrazioaren filosofiaren funtsezko pentsalarietako batek, 1784an argitaratu zuen Zer da Ilustrazioa? testua, non ideia horiek modu argian azaldu zituen. Testu honetan, bere esaldi ospetsua erabili zuen: “Sapere aude” (“Ausartu zaitez zure adimena erabiltzen”). Esaldi honek Ilustrazioaren izpiritua laburbiltzen du, Kanten ustez gizakiak bere buruaz beste inoren gidaritzarik gabe pentsatzeko eta erabakitzeko gai izan behar duelako.

Kantek kritika egiten dio gizadiaren adingabetasunari, hau da, gizakiek beren kabuz pentsatu ezin izateari edo nahi ez izateari. Bere ustez, gizakiak berez badu arrazoitzeko gaitasuna, baina faktore askok eragozten diote hori erabiltzea. Adibidez, gizartearen zati handi batek nahiago du beste batzuen gidaritzapean egon, erosotasunagatik edo mendekotasun psikologikoagatik. Honek medikuntzan, erlijioan edo politika arloan adituengan itsu-itsuan fidatzea ekartzen du, norberaren pentsamendu autonomoa garatu gabe.

Hala ere, Kanten arabera, egoera honetatik ateratzea ez da soilik posible, baizik eta beharrezkoa ere bada. Gizakiak ez luke beste batzuen aginduetara men egin behar bere kabuz pentsatu gabe, baizik eta ausardia izan behar du bere arrazoimena erabiltzeko. Honek ez du esan nahi autoritate guztiak baztertu behar direnik, baizik eta haien aurrean modu kritikoan jokatzea.

Ilustrazioa, beraz, gizartearen eta gizabanakoaren askatasun intelektuala sustatzeko mugimendua izan zen. Kantentzat, Ilustrazioa heldutasunera iristeko prozesua zen, eta horretarako ezinbestekoa zen pentsamendu autonomoa garatzea. Azken finean, Sapere aude izan zen Ilustrazioaren oinarri nagusia, gizabanakoek beren burua pentsamenduaren ilunpetatik askatzeko deia eginez.

Arrazionalismoa eta Enpirismoa Kantengan

Kanten garaian, ezagutzaren arazoaren aurrean bi teoria kontrajarri aurkitzen ziren:

• Arrazionalismoa: Honen arabera, arrazoiak berak, esperientziarik gabe, ezagutu dezake egia absolutua, dedukzioaren bidez. Horregatik, metafisika zientzia guztien oinarritzat jotzen du.
• Enpirismoa: Esperientzia da ezagutzaren guztiaren iturria eta, era berean, esperientziaren muga. Ez dira a priorizko ideiak existitzen.

Kantentzat, ezagutzak, zientifikoa izatekotan, bi motatako baldintzen arteko sintesia eratu behar du, subjektuak emandakoaren eta objektuak ipinitakoaren arteko sintesia:

• Baldintza enpirikoa: esperientziak ematen dizkigun datuak.
• A priorizko baldintza transzendentalak: subjektuak jarritako ezagutzeko era edo moldeak, ezagutzaren elementu formala osatzen dutenak.

Esperientziatik ez datozen elementuak –enpiristen aurka– onartuko ditu (a priorizko formak) eta, bestetik, elementu horiek soilik esperientzian aplikatu behar direla esango du –arrazionalisten aurka–.

Beraz, badaude esperientziatik ez datozen elementuak, baina esperientziaren mugen barruan erabil daitezke.

Zenbait ondorio atera zituen Kantek:

• Ezagutza ez da objektuaren hartze pasiboa, subjektu eraginkorraren ekintza baizik.
• Ezagutzen, subjektuak ez du objektuaren argazki hutsa egiten, baizik eta datu sentigarriak antolatu, ordenatu, egituratu eta ezagutzako a priorizko formetara moldatu.
• Beraz, guk gauzak ez ditugu diren bezala ezagutzen.

Kanten filosofiari kritizismoa edo idealismo transzendentala deitzen zaio:

• Kritizismoa: arrazoiaren baldintzak eta mugak aztertzen dituen metodoa.
• Idealista: gauzak bere baitan ezagutzen ez ditugula baieztatzen duelako, objektuak osorik ez bada ere, subjektuak eraikitzen duela.
• Transzendentala: esaten duelako esperientziatik independenteak diren elementuak subjektu guztien baitan daudela –unibertsalak direla–.

Ilustrazioaren Ezaugarri Nagusiak

Ilustrazioa XVIII. mendeko mugimendu intelektuala izan zen, arrazoiaren eta ezagutzaren bidez ezjakintasuna, superstizioa eta menpekotasuna gainditzea helburu zuena. Ingalaterran hasi eta Europa osoan hedatu zen, eta burgesiak gero eta botere handiagoa eskuratu zuen Antzinako Erregimenaren krisian. Mugimendu honek Amerikako (1776) eta Frantziako (1789) iraultzetan eragin handia izan zuen.

Ezaugarri Nagusiak

• 1. Arrazoimenean konfiantza:

  Ilustratuek uste zuten gizakiak berezko gaitasuna zuela arrazoimenaren bidez mundua ulertzeko eta hobetzeko. Horrek tradizioa eta autoritate dogmatikoa baztertzea ekarri zuen.

  • Enpiriko eta analitikoa: esperientzian eta esperimentazioan oinarritutako ezagutza garatu zen.
  • Kritikoa: ilustratuek aurreiritziak eta superstizioak baztertu eta gizartearen antolaketa zalantzan jartzea sustatu zuten.
  • Autonomia intelektuala: gizabanakoak bere kabuz pentsatu behar zuen, eta ez errege edo elizaren aginduen arabera.

• 2. Deismoa eta erlijioaren arrazionalizazioa:

  Erlijioa ikuspegi arrazional batetik interpretatzen hasi zen. Ilustratuek Jainkoa existitzen zela onartzen zuten, baina ez zuten uste hark gizakien eguneroko bizitzan esku hartzen zuenik.

  • Dogmen eta mirariaren bazterketa: Jainkoa ez zen erlijio tradizionaletan irudikatzen zen bezala esku-hartzaile gisa ulertzen.
  • Deismoa: Jainkoa unibertsoaren sortzailea zela defendatzen zuten, baina naturaren legeek bere kabuz funtzionatzen zutela.

• 3. Progresuaren ideia:

  Ilustratuek uste zuten zientziaren eta teknologiaren bidez gizakia gai izango zela bere bizi-baldintzak hobetzeko eta gizartea aurreratzeko.

  • Aurrerapen zientifikoa eta teknologikoa: jakintzaren garapena gizartearen onurarako erabili behar zen.
  • Gizateriaren hobekuntza: hezkuntzaren eta arrazoiaren bidez, gizakiak gero eta askeago eta jakintsuago bilakatuko ziren.
  • XX. mendeko kritikak: bonba atomikoaren sorrera eta gerra suntsitzaileak ikusita, ideia honek eztabaida handia sortu zuen.

• 4. Tolerantzia eta askatasuna:

  Ilustrazioak gizartearen erreforma bultzatu zuen, eta askatasuna eta tolerantzia funtsezko balio bihurtu ziren.

  • Botere banaketa: Montesquieuk gobernuaren botere banaketa defendatu zuen gehiegikeriarik gerta ez zedin.
  • Herritarren subiranotasuna: Rousseauk demokrazia eta herriaren borondatea defendatu zituen, Frantziako Iraultzaren oinarriak izanik.
  • Pentsamendu askatasuna: zentsuraren aurka egin zuten, ideiak askatasunez adierazteko eskubidea defendatuz.

• 5. Kanten ekarpenak:

  Immanuel Kantek Ilustrazioa gizakiaren “heldutasun intelektuala” lortzeko prozesu gisa definitu zuen.

  • “Argitu zure burua” ideia: gizakiak pentsamendu autonomoa garatu behar zuen.
  • Kosmopolitismoa: nazioarteko bakea eta herrialdeen arteko elkar ulermena sustatu zituen.